* «Фароиз» – «фариза» сўзининг кўплиги бўлиб, луғатда ўлчанган, кесиб, ажратиб берилган, тақсимланган каби маъноларни англатади. Шариатда қатъий белгилаб қўйилган, очиқ баён қилинган ва мажбурий бўлган амаллар ҳам фарз деб аталади. Шариатда мерос тақсими аниқ белгилаб қўйилгани, бевосита Қуръони Карим оятлари билан фарз қилингани учун, меросдан тегадиган улуш «фариза» деб аталиб, уларни ўрганувчи илм фароиз илми, яъни фаризаларни ўргатувчи илм деб номланган. Фиқҳда маййитнинг ортидан шаръий ворисга қолган мол-мулк ва ҳуқуқлар «мерос» деб аталади. Мерос илми ҳар бир меросхўрнинг меросдаги улушини аниқлаб берадиган фиқҳий ва ҳисобий қоидаларни ўргатади.
«Касал бўлиб қолдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Бакр билан мени кўргани келишибди. Мен ҳушимдан кетиб қолган эканман. У зот таҳорат қилиб, таҳорат сувларидан устимга қуйибдилар, шунда мен ўзимга келибман. «Эй Аллоҳнинг Расули, мол‑мулким хусусида қандай ҳукм чиқарай?» дедим. У зот менга ҳеч қандай жавоб бермадилар. Ниҳоят, мерос ояти нозил бўлди: «Сендан фатво сўрайдилар. Сен айт: «Аллоҳ сизларга калола ҳақида фатво беради...»[1]
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
[1] Нисо сураси, 176оят.
307 - عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللهِ، قَالَ: مَرِضْتُ، فَأَتَانِي رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم وَأَبُو بَكْرٍ يَعُودَانِي مَاشِيَيْنِ، فَأُغْمِيَ عَلَيَّ، فَتَوَضَّأَ، ثُمَّ صَبَّ عَلَيَّ مِنْ وَضُوئِهِ، فَأَفَقْتُ، قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ، كَيْفَ أَقْضِي فِي مَالِي؟ فَلَمْ يَرُدَّ عَلَيَّ شَيْئًا، حَتَّى نَزَلَتْ آيَةُ الْمِيرَاثِ: {يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ}.
[خ 194، م 1616، ت 2096، س 138، د 2886، جه 2728].
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга зиммасида қарзи билан вафот қилган киши келтирилса, у зот: «Қарзини ўтайдиган нарсаси қолганми?» деб сўрардилар. Агар қарзини қоплайдиган нарсаси қолгани айтилса, унга жаноза ўқирдилар. Бўлмаса: «Соҳибингизга жаноза ўқиб қўйинглар», дер эдилар. Аллоҳ у зотга футуҳотларни очиб бергач, «Мен мўминларга уларнинг ўзидан ҳам ҳақлироқман. (Мўминлардан) ким вафот топса-ю, қарзи қолган бўлса, уни тўлаш менинг зиммамга, кимдан мол-мулк қолган бўлса, меросхўрларига», дедилар».
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
308 - عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم كَانَ يُؤْتَى بِالرَّجُلِ الْمَيِّتِ عَلَيْهِ الدَّيْنُ، فَيَسْأَلُ: «هَلْ تَرَكَ لِدَيْنِهِ مِنْ قَضَاءٍ؟» فَإِنْ حُدِّثَ أَنَّهُ تَرَكَ وَفَاءً، صَلَّى عَلَيْهِ، وَإِلَّا قَالَ: «صَلُّوا عَلَى صَاحِبِكُمْ»، فَلَمَّا فَتَحَ اللهُ عَلَيْهِ الْفُتُوحَ، قَالَ: «أَنَا أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، فَمَنْ تُوُفِّيَ وَعَلَيْهِ دَيْنٌ فَعَلَيَّ قَضَاؤُهُ، وَمَنْ تَرَكَ مَالًا فَهُوَ لِوَرَثَتِهِ».
[خ 2297، م 1619، ت 1070، س 1963، د 2955، جه 2415].