2-Таом одоблари китоби
1-боб. Таомнинг аввалида «Бисмиллаҳ» ва охирида «Алҳамдулиллаҳ» деб айтиш хусусида
1- بَابُ التَّسْمِيَةِ فِي أَوَّلِهِ وَالحَمْدُ فِي آخِرِهِ
740. Умар ибн Абу Саламадан розияллоҳу анҳу ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга:
«Аллоҳнинг исмини айт, ўнг қўлинг билан егин ва олдингдан егин!» дедилар.
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бу ҳадиснинг шарҳи 306-рақамли ҳадис остида келтирилган.
Имом Нававий фикрларича, овқат хусусида шундоқ. Лекин мевада эса хоҳлаган жойидан танлаб ейверади.
740 - عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِي سَلَمَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «سَمِّ اللهَ، وَكُلْ بِيَمِيْنِكَ، وَكُلْ مِمَّا يَلِيْكَ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5376، م 2022 وسبق برقم 306].
741. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бирортангиз таом еса, Аллоҳнинг исмини зикр қилсин. Аллоҳнинг исмини аввалида зикр қилишни унутса, «Бисмиллааҳи аввалаҳу ва аахироҳу»* десин», дедилар».
* Маъноси: «Аввалида ҳам, охирида ҳам Аллоҳнинг исми ила».
Абу Довуд ва Термизий ривояти. Термизий уни ҳасан, саҳиҳ ҳадис, дедилар.
741 - وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ فَلْيَذْكُرِ اسْمَ اللهِ تَعَالَى، فَإِنْ نَسِيَ أَنْ يَذْكُرَ اسْمَ اللهِ تَعَالَى فِي أَوَّلِهِ، فَلْيَقُلْ: بِسْمِ اللهِ أَوَّلَهُ وَآخِرَهُ» رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ، وَالتِّرْمِذِيُّ، وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [د 3767، ت 1858].
742. Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллалоҳу алайҳи васалламнинг шундай деганларини эшитганман: «Киши уйига кирса, кираётганда ва таомланаётганда Аллоҳни зикр қилса, шайтон (шерикларига): «Сизлар учун тунаш жойи ҳам, егулик ҳам йўқ», дейди. Уйига кираётганда Аллоҳни зикр қилмаса, шайтон: «Тунаш жойи топдингиз», дейди. Таомланаётганда Аллоҳни зикр қилмаса, «Тунаш жойи ҳам, егулик ҳам топдингиз», дейди».
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Бу ҳадиси шарифда таом ейишга киришишдан олдин Аллоҳ таолонинг исмини зикр қилиш зарурлиги ҳақидаги маъно борлиги учун ушбу бобда келтирилган.
Исломда ҳар бир иш Аллоҳ таолонинг иштироки ва номи ила бўлиши қаттиқ таъкидланади. Шунинг учун ҳам ҳар бир иш, ҳар бир тасарруф учун белгиланган Аллоҳ таолонинг зикри бор. Ана ўша зикрни қилиб юрган кишининг иши баракали бўлади. Ҳар бир ишида Аллоҳ таолонинг зикрини қилиб, иш тутган одам Аллоҳнинг розилигига, савобига, ишида хайр-баракага эришиш билан бирга, шайтонни ҳам доғда қолдиради. Бу ҳақиқатни айни ушбу ривоятдан тушуниб олишимиз мумкин:
«Ўз уйига кираётган киши кириш пайтида ва таоми пайтида Аллоҳни зикр қилса, шайтон (ўз аскарларига) сизларга ётоқ ҳам йўқ, кечки таом ҳам йўқ, дейди».
Ким кўчадан келиб ўз уйига кираётганда Аллоҳнинг номини зикр қилиб кирса, шайтон у уйга кириб ётоқ олишдан маҳрум бўлиб қолар экан.
Шунингдек, ким таом тановул қилишдан олдин Аллоҳнинг номини зикр қилса, шайтон унинг таомига шерик бўла олмай қолар экан. Ва ўз аскарларига:
«Сизларга ётоқ ҳам йўқ, кечки таом ҳам йўқ»,— дер экан.
Чунки, Аллоҳнинг зикри бўлган жойда шайтонга ўрин йўқ.
Акс ҳолда, уйига кириш пайтида Аллоҳ таолони зикр қилмаган одам хайр-барака ва савобдан бебаҳра бўлиш билан бирга ётоғида, шайтонни ўзига шерик ҳам қилиб олар экан.
«У уйига кирса-ю, кириш пайтида Аллоҳни зикр қилмаса, шайтон ётоққа эга бўлдингиз, дейди».
Шунингдек, бир киши таомига қўл уриш пайтида Аллоҳ таолонинг исмини зикр қилмаса, хайр-барака ва савобдан бебаҳра бўлиш билан бирга, таомида шайтонни ўзига шерик ҳам қилиб олар экан.
«Агар таоми пайтида Аллоҳни зикр қилмаса, ҳам ётоққа, ҳам кечки таомга эга бўлдингиз, дейди».
Шунинг учун ҳам уйга кириш пайтимизда, ҳам таомга қўл уриш пайтимизда, албатта, Аллоҳ таолони зикр қилмоғимиз лозим. Бундоқ ишларда қайси дуоларни ўқишни эса, ўз жойида ўрганиб олиш керак.
742 - وَعَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «إِذَا دَخَلَ الرَّجُلُ بَيْتَهُ، فَذَكَرَ اللهَ تَعَالَى عِنْدَ دُخُولِهِ وَعِنْدَ طَعَامِهِ، قَالَ الشَّيْطَانُ: لَا مَبِيتَ لَكُمْ وَلَا عَشَاءَ، وَإِذَا دَخَلَ فَلَمْ يَذْكُرِ اللهَ تَعَالَى عِنْدَ دُخُولِهِ قَالَ الشَّيْطَانُ: أَدْرَكْتُمُ الْمَبِيتَ، وَإِذَا لَمْ يَذْكُرِ اللهَ تَعَالَى عِنْدَ طَعَامِهِ قَالَ: أَدْرَكْتُمُ الْمَبِيتَ وَالعَشَاءَ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2018].
743. Ҳузайфа розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васаллам билан бирга таом есак, то Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлаб, қўл узатмагунларича биз қўл узатмас эдик. Бир сафар у зот билан бирга таомга ҳозир бўлган эдик, бир қизча худди биров қувгандек (шошиб) келди-да, қўлини таомга узатмоқчи бўлган эди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг қўлидан тутиб қолдилар. Кейин бир аъробий худди биров қувгандек (шошиб) келган эди, у зот унинг ҳам қўлидан тутиб қолдилар-да, шундай дедилар: «Шайтон Аллоҳнинг исми зикр қилинмаган таомни ўзига ҳалол қилиб олади. У (таомни) ўзига ҳалол қилиб олиш учун мана бу қизчани олиб келган эди, унинг қўлидан тутиб қолдим. Сўнг уни ўзига ҳалол қилиб олиш учун мана бу аъробийни олиб келган эди, унинг ҳам қўлидан тутиб қолдим. Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, унинг (шайтоннинг) қўли бунинг (қизчанинг) қўли билан бирга менинг қўлимда (тўхтаб қолди). Сўнг у зот Аллоҳнинг исмини айтиб едилар».
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Ушбу ривоятни таомланиш одоблари ҳақида ўзига хос кўргазмали дарс деб номласак, муболаға қилмаган бўламиз.
Ривоятнинг аввалида ровий Ҳузайфа розияллоҳу анҳу саҳобаи киромларнинг Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга таом тановул қилишдаги одоблари ҳақида тушунтириш бермоқдалар:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга таомда ҳозир бўлсак, токи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошламасларидан олдин қўл чўзмас эдик».
Исломий одоб шуни тақозо қилади. Раҳбар, устоз, фазл аҳли доимо олдинда турадилар ва иззат-эҳтиром қилинадилар.
Бунинг устига фазл аҳли доимо шариат кўрсатмасига мувофиқ иш қилганларидан уларнинг тасарруфлари бошқалар учун ибрат, ўрнак ва дарс бўлади.
Албатта, фазл аҳлининг таомдан олдин икки қўлини яхшилаб ювиб, «Бисмиллаҳи»ни айтиб, одоб билан ўнг қўлини таомга узатганини кўрган ёшлар ҳам, худди у киши қилганидек тасарруф этишлари турган гап.
Ислом таълимотларидан бир оз бўлса ҳам хабардор жамиятларда овқатланиш ана шундоқ файзли бўлишини ҳамма билади.
Лекин баъзи вақтларда овқатланишнинг исломий одобларини билмайдиган кишилар ҳам орага қўшилиб қолишлари мумкин. Ҳузайфа розияллоҳу анҳу қилаётган ривоят ҳам худди ана шундоқ ҳолатлардан бири ҳақида. Келинг, биргалашиб у кишининг ҳикоясини эшитайлик:
«Биз бир марта у зот билан бирга таомга ҳозир бўлдик. Бас, бир жория худди уни биров қуваётгандек шошилиб келди ва таомга қўлини узата бошлади».
Демак, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлиқ бир гуруҳ саҳобаи киромлар таом емоққа ҳозирланиб турганлар. Таом ҳозир бўлса ҳам, ҳали биров унга қўл ургани йўқ. Ҳамма Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қўл узатишларини кутиб турибди.
Бирдан бир чўри қиз шошилиб келди-да, ҳа йўқ, бе йўқ, тўғридан-тўғри таомга қўл узатиб қолди. Бу савиядаги, шароитдаги, айтиш мумкин бўлса, етарли исломий тарбия олмаганларнинг ҳоли шундоқ бўлиши турган гап. Лекин уларга нисбатан бошқалар қандоқ муносабатда бўлишлари керак? Бу саволга Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг тасарруфлари ила жавоб бердилар.
«Шунда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг қўлидан тутдилар».
Беодоблик ила таом емоқни бошлашига имкон бермадилар. Кутилмаганда яна...
«...бир аъробий худди уни биров қуваётгандек шошилиб келди. Шунда унинг ҳам қўлидан тутдилар».
Саҳрода ўсган аъробийлар ҳам баъзи одоб-ахлоқ масалаларида ўзига хос бўлишлари маълум ва машҳур. Мазкур аъробийнинг ҳам қорни оч бўлса керак, тўғридан-тўғри келиб, ҳеч нарсага эътибор бермай қўлини таомга чўзди. Унинг учун ўтирган одамлар ҳам, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам таом олдида эътиборсиз кўриндилар. Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам худди жориянинг қўлидан тутиб таомдан тўхтатганларидек, аъробийнинг ҳам қўлидан тутиб таомдан тўхтатдилар ва қуйидагиларни айтдилар:
«Албатта, шайтон Аллоҳнинг исми зикр қилинмаган таомни ўзига ҳалол ҳисоблайди».
Яъни, шайтон Аллоҳ таолонинг исми айтилмай ейилаётган таомни ўзига ҳалол ҳисоблайди ва уни еяётган одамга шерик бўлади.
«У мана бу жорияни у ила ўзига ҳалол қилиб олиш учун келтирди».
Яъни, биз емоқчи бўлиб турган таомда шайтоннинг ҳаққи йўқ эди. У бу таомни ўзига ҳалол ҳисоблай олмас эди. Шунинг учун мана бу жорияни иғво қилиб, келиб таомимизни Аллоҳнинг исмини айтмай емоққа ундади ва шундоқ қилиб бу таомни ўзига ҳалол қилиб олмоқчи бўлди.
«Бас, мен унинг қўлидан тутдим».
Аллоҳнинг исмини айтмасдан таом емоғига имкон бермадим. Бу ишдан кейин шайтон мақсадига ета олмади. Лекин у;
«Сўнг мана бу аъробийни у ила ўзига ҳалол қилиб олиш учун келтирди».
У ҳам Аллоҳнинг исмини айтмай таомдан еб, шайтонга хизмат қилиши ва таомимизни унга ҳалол қилиб бериши мумкин эди. Аммо;
«Бас, мен унинг ҳам қўлидан тутдим».
Унга ҳам Аллоҳ таолонинг исмини айтмай таом емоқ имконини бермадим. Шайтонни яна бир бор ноумид қилдим. Ҳа, буни яхши англаб олинг!
«Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, унинг (шайтоннинг) қўли бунинг (қизчанинг) қўли билан бирга менинг қўлимда (тўхтаб қолди)», дедилар».
Яъни, жория таомга Аллоҳнинг исмини айтмай қўл узатганда шайтон ҳам у билан бирга қўл узатган эди. Мен жориянинг қўлидан ушлаб таомдан қайтарганимда шайтоннинг ҳам қўлидан ушлаб таомдан қайтардим.
Ушбу ҳадиси шарифни яхшилаб ўрганиб олиб, унга амал қилишимиз, билмаганларга ҳам ўргатиб боришимиз керак.
743 - وَعَنْ حُذَيْفَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كُنَّا إِذَا حَضَرْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ طَعَاماً، لَمْ نَضَعْ أَيْدِينَا حَتَّى يَبْدَأَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَيَضَعَ يَدَهُ، وَإِنَّا حَضَرْنَا مَعَهُ مَرَّةً طَعَاماً، فَجَاءَتْ جَارِيَةٌ كَأَنَّهَا تُدْفَعُ، فَذَهَبَتْ لِتَضَعَ يَدَهَا فِي الطَّعَامِ، فَأَخَذَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بِيَدِهَا، ثُمَّ جَاءَ أَعْرَابِيٌّ كَأَنَّمَا يُدْفَعُ، فَأَخَذَ بِيَدِهِ، قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «إِنَّ الشَّيْطَانَ يَسْتَحِلُّ الطَّعَامَ أَلَّا يُذْكَرَ اسْمُ اللهِ تَعَالَى عَلَيهِ؛ وَإِنَّهُ جَاءَ بِهَذِهِ الجَارِيَةِ لِيَسْتَحِلَّ بِهَا، فَأَخَذْتُ بِيَدِهَا، فَجَاءَ بِهَذَا الأَعْرَابِيِّ لِيَسْتَحِلَّ بِهِ، فَأَخَذْتُ بِيَدِهِ، وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ؛ إِنَّ يَدَهُ فِي يَدِي مَعَ يَدِهِمَا» ثُمَّ ذَكَرَ اسْمَ اللهِ تَعَالَى وَأَكَلَ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2017].
744. Умайя ибн Махший саҳобий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўтирган эдилар, бир киши овқатланаётган эди. У таомидан бир луқма қолгунича Аллоҳнинг исмини зикр қилмади. Кейин ўша луқмани оғзига солаётиб, «Бисмиллааҳи аввалаҳу ва аахироҳу», деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кулиб юбордилар-да, сўнг: «Шайтон у билан бирга еяётган эди, у Аллоҳнинг исмини зикр қилган эди, қорнидагини қайт қилиб юборди», дедилар».
Абу Довуд ва Насаий ривояти.
Шарҳ: Бу ҳам ҳамма учун кўргазмали дарс. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бор жойдаги ҳар бир ўтириш, ҳаракат ва сакинат ҳамманинг диққат эътиборида бўлиши маълум.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўтирган жойда бир одам «Бисмиллаҳи»ни айтмай таом тановул қила бошлади. Ҳамма дамини ичига ютиб нима бўлар экан, деб кутиб турди.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам эса, индамас эдилар. Ҳалиги киши эса, таом емоқда давом этар эди. Энди нима бўлади? Бирдан, атиги бир луқма таом қолганда ҳалиги кишининг эсига тушиб қолиб:
«Бисмиллаҳи аввалаҳу ва ахироҳу» деди».
Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кулдилар ва:
«Шайтон у билан таом еб турди. Қачонки, Аллоҳнинг исмини зикр қилганда қориндаги нарсани қусиб юборди», дедилар».
Демак, «Бисмиллаҳи»ни айтмай таом еган одам билан бирга унинг таомидан шайтон ҳам қўшилишиб еб турар экан.
Бу эса гуноҳ, таомнинг баракасини қочиришдир. Шунинг учун бу масалага жуда эҳтиёт бўлмоқ керак. Мабодо, аввалида айтиш эсдан чиқиб қолган бўлса ҳам, эслаган заҳоти айтмоқ лозим.
Овқатланишнинг исломий маданияти бошида Аллоҳнинг исмини зикр қилиб, сўнг таом емоқни бошлаш туради.
Албатта, таом Аллоҳ таоло томонидан бандага бериладиган улкан неъмат экани ҳеч кимга сир эмас. Доимо Аллоҳни эслаб туриши лозим бўлган банда учун неъматга эришган пайтда неъмат берувчи Зотни эслаш зарурати яна ҳам ортади. Ана шундоқ пайтда Аллоҳни—неъмат берувчи зотни эсидан чиқарган одам хато қилган бўлади. Агар ўзи эслаб, хатосини тўғриласа, яхши. Агар унинг эсига тушмаса, атрофдагилар унга эслатиб қўймоқлари лозим. Чунки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам доимо шундоқ қилганлар.
Бу ҳадиснинг шарҳида айтилишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу кишининг «Бисмиллаҳ»ни тарк қилганини иш охирида билдилар. Агар аввалда билганларида жим турмасдан эслатар эдилар».
744 - وَعَنْ أُمَيَّةَ بْنِ مَخْشِيٍّ الصَّحَابيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ رَسُولُ الله صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ جَالِساً، وَرَجُلٌ يَأْكُلُ، فَلَمْ يُسَمِّ اللهَ حَتَّى لَمْ يَبْقَ مِنْ طَعَامِهِ إلَّا لُقْمَةٌ، فَلَمَّا رَفَعَهَا إِلَى فِيْهِ، قَالَ: بِسْمِ اللهِ أَوَّلَهُ وَآخِرَهُ، فَضَحِكَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، ثُمَّ قَالَ: «مَا زَالَ الشَّيْطَانُ يَأْكُلُ مَعَهُ، فَلمَّا ذَكَرَ اسْمَ اللهِ اسْتَقَاءَ مَا فِي بَطْنِهِ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ، وَالنَّسَائِيُّ [د 3768، سك 6725].
745. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларидан олтитаси билан овқатланаётган эдилар. Бир аъробий келиб, ўша овқатдан икки луқма билан ҳаммасини еб қўйди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар у Аллоҳнинг исмини зикр қилганида, сизларга кифоя қилар эди», дедилар.
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ ҳадис деган.
Шарҳ: Бу ҳадиси шарифда таомни ҳар бир одам «Бисмиллаҳи»ни айтиб еганда баракали бўлишига далолат бор.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у кишининг олти саҳобалари, албатта, «Бисмиллаҳи»ни айтиб таом еганлар. Аммо, ҳалиги аъробийнинг «Бисмиллаҳи»ни айтмай таом егани баракани қочирди.
745 - وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَأْكُلُ طَعَاماً فِي سِتَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ، فَجَاءَ أَعْرَابِيٌ، فَأَكَلَهُ بِلُقْمَتَيْنِ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «أَمَا إِنَّهُ لَوْ سَمَّى لَكَفَاكُمْ» رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [1858].
746. Абу Умома розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам дастурхонлари олинаётганда «Аллоҳга кўп, пок, муборак, кифояланилмайдиган, ташлаб қўйилмайдиган, беҳожат бўлинмайдиган ҳамд бўлсин. (Эй) Роббимиз!» дер эдилар».
Имом Бухорий ривояти.
746 - وَعَنْ أَبِي أُمَامَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ كَانَ إِذَا رَفَعَ مَائِدَتَهُ قَالَ: «اَلْحَمْدُ للهِ كَثِيراً طَيِّباً مُبَارَكاً فِيهِ، غَيْرَ مَكْفِيٍّ، وَلَا مُسْتَغْنًى عَنْهُ رَبُّنَا». رَوَاهُ البُخَارِيُّ [5458].
747. Муоз ибн Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Ким бир таом еб, кейин «Алҳамду лиллааҳиллазии атъамании ҳаазаа ва розақонииҳи мин ғойри ҳавлин миннии ва лаа қувва»* деса, аввалги гуноҳлари мағфират қилинади».
* Маъноси: «Буни менга едирган ва мендан ҳеч қандай куч-қувватсиз уни менга ризқ қилиб берган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин».
Абу Довуд ва Термизий ривояти. Термизий буни ҳасан ҳадис, деди.
Шарҳ: Ушбу сарлавҳа остида келган барча ривоятларда таом еб, шароб ичган банда ўзини ризқлантирган ва сероб қилган Розиқига ҳамду сано, шукр-мақтов айтишининг бир неча хил сийғалари келмоқда. Лекин ҳаммасида ҳам, еб-ичган инсон Аллоҳ таолога ҳамд айтиши лозимлиги маъноси бор.
Еб-ичгандан кейин ҳамд айтишда Аллоҳ таолонинг ёлғиз Ўзи ризқ берувчи зот эканини эътироф қилиш бор. Шу билан бирга, бу ишда Аллоҳ таолога шукрни доимий янгилаб туриш маъноси ҳам бор. Шукр қилган бандага эса, Аллоҳнинг Ўзи неъматларини зиёда қилиб беришни ваъда қилган.
Шу билан бир вақтда, Аллоҳ берган неъматларни еб-ичиб, улардан баҳраманд бўлиб туриб, у Зотга ҳамд айтмаслик, шукр қилмаслик, ўтакетган нонкўрлик эканини ҳам таъкидлашимиз лозим.
Бошқа ҳадиси шарифларда еб-ичиб, ҳамд айтмай туриб кетган одам худди ҳаром таом ёки чўчқанинг гўшти устидан тургандек бўлиши таъкидланган.
Шунинг учун еб-ичгандан кейин Аллоҳга ҳамд айтишни ҳеч қачон канда қилмаслик керак.
Бизнинг диёрларимизда юқорида ўтган дуолар ичидан
«Бизни таомлантирган, сероблантирган ва мусулмонлардан қилган Аллоҳга ҳамд бўлсин» деган дуо кенг тарқалган.
Ана ўша дуони ёдлаб олиш қийин эмас. Ҳар биримиз овқатдан кейин Аллоҳ таолога ҳамд айтишни канда қилмаслигимиз, болаларимизга, яқинларимизга ҳам ўргатиб боришимиз лозим.
747 - وَعَنْ مُعَاذِ بْنِ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «مَنْ أَكَلَ طَعَاماً فَقَالَ: اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي أَطْعَمَنِي هَذَا، وَرَزَقَنِيهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّي وَلَا قُوَّةٍ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ، وَالتِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ [د 4023، ت 3458].
الْحَمْدُ لله الَّذِي أَطْعَمَنَا، وَسَقَانَا، وَجَعَلَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ
2-боб. Таомни айбламасдан, уни мақташнинг маҳбублиги ҳақида
2 - بَابٌ لَا يَعِيبُ الطَّعَامَ، وَاسْتِحْبَابُ مَدْحِهِ
748. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч қачон таомни айбламаганлар. Иштаҳалари тортса, ердилар, ёқтирмасалар, тарк қилардилар».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Ҳар қандай ҳалол таом банда учун Аллоҳ таолонинг неъмати ҳисобланади. Ҳар қандай неъмат учун банда Аллоҳ таолога шукр қилиши лозим. Фақат нонкўр инсонгина шукр ўрнига, таомни айблашга ўтади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам доимо шукр қилувчи банда бўлганлар.
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч қачон, ҳеч қандай таомни айбламадилар».
Ҳа, У зот умрларида бирор таомни айбламаганлар. Бу ҳақиқатни унинг устида туриб кўрганлардан бири, улкан саҳобий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтмоқдалар. Дўсту душманнинг ҳузурида айтмоқдалар. Агар бу гапда заррача шубҳа бўлса, дарҳол Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳуга эътироз билдирилиши турган гап эди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашган ҳолда мусулмон киши таомни айбламаслиги лозим. Чунки таомни айблаш мутакаббирлик ва ҳаддан ошишлик белгисидир.
«Агар иштаҳалари тортса, ердилар. Кўнгиллари тусамаса, тарк қилар эдилар».
Шунинг учун У зотнинг умматлари бўлмиш сиз билан биз мусулмонлар ҳам ўз Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан бу борада ҳам ўрнак олмоғимиз лозим.
748 - عَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: «مَا عَابَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ طَعَاماً قَطُّ، إِنِ اشْتَهَاهُ أَكَلَهُ، وَإِنْ كَرِهَهُ تَرَكَهُ» مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5409، م 2064].
749. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллалоҳу алайҳи васаллам аҳлияларидан нонхуруш сўрадилар. Улар: «Сиркадан бошқа ҳеч нарсамиз йўқ», дейишди. У зот уни келтиришни сўрадилар-да, уни ея бошлаб, «Нонхурушларнинг яхшиси сиркадир, нонхурушларнинг яхшиси сиркадир», дер эдилар.
Имом Муслим ривоятлари.
Шарҳ: Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам нақадар содда ва камтарона ҳаёт кечирганлар! Сарвари оламнинг уйларида нонга қўшиб хуруш қилиш учун сиркадан бошқа нарса йўқ. У зот борига шукр қилиб:
«Сирка қандоқ ҳам яхши хуруш! Сирка қандоқ ҳам яхши хуруш!» деб сиркани мадҳ қилиб овқатланмоқдалар. Бунда сиз билан биз, У зотнинг умматларига катта ўрнак бор. Демак озгина егулик нарса олиб келинса ҳам уни мақтаб қўйишнинг маҳбублиги келиб чиқмоқда.
749 - وَعَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ سَأَلَ أَهْلَهُ الأُدُمَ فَقَالُوا: مَا عِنْدَنَا إِلَّا خَلٌّ، فَدَعَا بِهِ، فَجَعَلَ يَأْكُلُ وَيَقُولُ: «نِعْمَ الأُدُمُ الخَلُّ، نِعْمَ الأُدُمُ الخَلُّ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2052].
3-боб. Рўзадор киши таомга таклиф қилинса, у оғзини очишни хоҳламаганда айтадиган нарсалар
3 - بَابُ مَا يَقُولُهُ مَنْ حَضَرَ الطَّعَامَ وَهُوَ صَائِمٌ إِذَا لَمْ يُفْطِرْ
750. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бирортангиз (бир жойга) таклиф қилинса, таклифни қабул қилсин. Агар рўзадор бўлса, дуо қилиб қўйсин, оғзи очиқ бўлса, есин», дедилар».
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Ушбу ҳадисда нафл рўза ҳақида гап кетаётганини олдиндан айтиб қўйганимиз маъқул.
Бу ҳадиси шарифга биноан, рўзадор инсонни бир киши таомга–маросимга даъват қилса, мен рўзадорман, деб узрини айтиши керак.
Даъват қилувчи унинг ҳолини тушуниб, узрини қабул қилса, даъват жойига бормайди. Агар даъватчи вазиятни тушунмай, боришни талаб қилиб туриб олса, узрини қабул қилмаса, боради. У ерда бошқалар таом еганда, у даъват эгаси ҳаққига дуо қилади. Агар рўза нафл бўлмаса, қазо ёки назр бўлса, шундоқ қилади. Агар нафл рўза бўлса, даъват эгаси унинг таомидан еса хурсанд бўлса, егани маъқул.
750 - عَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «إِذَا دُعِيَ أَحَدُكُمْ فَلْيُجِبْ، فَإِنْ كَانَ صَائِماً فَلْيُصَلِّ، وَإِنْ كَانَ مُفْطَراً فَلْيَطْعَمْ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [1431].
قَالَ العُلَمَاءُ: مَعْنَى. «فَلْيُصَلِّ» فَلْيَدْعُ، وَمَعْنَى «فَلْيطْعَمْ» فَلْيَأْكُلْ.
4-боб. Бирор киши овқатга чақирилсаю у ўзи билан бошқа бир кишини эргаштирса, айтадиган нарсалари хусусида
4 - بَابُ مَا يَقُولُهُ مَنْ دُعِيَ إِلَى طَعَامٍ فَتَبِعَهُ غَيْرُهُ
«Бир киши таом ҳозирлаб, бештанинг бири қилиб Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни чақирди. Уларга бир киши эргашди. Дарвозага етиб келгач Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мана бу киши ҳам бизга эргашиб келди. Хоҳласанг, унга изн берасан, хоҳласанг, қайтиб кетади», дедилар. У: «Йўқ, унга изн бераман эй Аллоҳнинг расули», деди».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бошқа ривоятда қуйидагича келган:
Абу Шуъайб исмли бир киши ўзининг қассоб ходими олдига келиб:
«Менга беш кишилик таом тайёрлаб қўй, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юзларида очликни кўрдим», деди.
У таомни тайёрлади. Сўнгра Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга одам юбориб, у Зотни ва бирга ўтирганларни даъват қилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам туриб жўнаганларида даъват қилинган пайтларида бўлмаган бир киши ҳам уларга эргашди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эшик олдига етиб келганларида манзил соҳибига:
«Сен бизни даъват қилганингда биз билан бўлмаган киши бизга эргашиб келди. Агар изн берсанг киради», дедилар.
«Батаҳқиқ, унга изн бердик, кираверсин», деди у».
(Имом Термизий ва икки Шайх ривоят қилишган).
Ушбу ҳадиси шарифдан олинадиган хулосалар:
1. Абу Шуъайб розияллоҳу анҳунинг зийракликлари ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга меҳрибонликлари. Улуғ кишиларнинг атрофларидаги одамлар ана шундоқ бўлишлари лозим.
2. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошқа кишилар мулоҳаза қиладиган даражада оч қолишга дучор бўлган кунларни ҳам бошларидан кечирганлари.
3. Уйда таом тайёрлаб оч қолган кишиларни таомлантириш савобли иш экани.
4. Даъват қилинмаган одам валийма бор жойга бормагани маъқул экани, борса ҳам алоҳида изн сўраб, кейин кириши лозимлиги.
5. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юксак одоблари. Аввало, эргашган одамга сен қол, демадилар. Сўнгра Абу Шуъайб розияллоҳу анҳудан чақирилмаган кишига изн беришни сўрадилар.
Ҳар бир мусулмон киши ушбу одобларга эътибор бериб, ўрганиши, уларга амал қилиши зарур.
751 - عَنْ أَبِي مَسْعُودِ البَدْرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: دَعَا رَجُلٌ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ لِطَعَامٍ صَـنَعَهُ لَهُ خَامِسَ خَمْسَةٍ، فَتَبِعَهُمْ رَجُلٌ، فَلمَّا بَلَغَ البَابَ قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «إِنَّ هَذَا اتَّبَعَنَا؛ فَإِنْ شِئْتَ أَنْ تَأْذَنَ لَهُ، وَإِنْ شِئْتَ رَجَعَ» قَالَ: بَلْ آذَنُ لَهُ يَا رَسُولَ اللهِ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 2081، م 2036].
5-боб. Таомни ўз олдидан ейиш ҳамда бетартиб овқатланадиган кишини одобга чақириб, насиҳат қилиш ҳақида
5 - بَابُ الأَكْلِ مِمَّا يَلِيهِ، وَوَعْظِهِ وَتَأْدِيبِهِ مَنْ يُسِيءُ أَكْلَهُ
752. Умар ибн Абу Салама розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қарамоғларидаги бола эдим. Қўлим товоқда изғиётган эди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга: «Ҳой бола! Аллоҳнинг исмини айт, ўнг қўлинг билан егин ва олдингдан егин!» дедилар.
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бу ҳадиснинг шарҳи 306-740-рақамли ҳадислар остида келтирилган.
752 - عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِي سَلَمَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: كُنْتُ غُلَاماً فِي حِجْرِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، وَكَانَتْ يَدِي تَطِيشُ فِي الصَّحْفَةِ، فَقَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «يَا غُلَامُ؛ سَمِّ اللهَ تَعَالَى، وَكُلْ بِيَمِينِكَ، وَكُلْ مِمَّا يَلِيْكَ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5376، م 2022 وسبق برقم 740].
قَولُهُ: «تَطِيشُ» بِكَسْرِ الطَّاءِ، وَبَعْدَهَا يَاءٌ مُثَنَّاةٌ مِنْ تَحْتُ، مَعْنَاهُ: تَتَحَرَّكُ وَتَمْتَدُّ إِلَى نَوَاحِي الصَّحْفَةِ.
753. Салама ибн Акваъ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида чап қўли билан (овқат) еди. У зот: «Ўнг қўлинг билан егин!», дедилар. У: «(Ўнг қўлим билан) ея олмайман», деди. У зот: «Ея олмагин!», дедилар.
Бунга унинг кибригина йўл қўймаган эди. Шундан кейин уни (ўнг қўлини) оғзигача кўтара олмай қолди».
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Бу ҳадиснинг шарҳи 166-625-рақамли ҳадислар остида келтирилган.
Бу ерда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мўъжизалари содир бўлди. Бу киши қўлини кўтаришга қодир бўла олмади. Ана шу кишининг исми Буср ибн Роъийдир.
753 - وَعَنْ سَلَمَةَ بْنِ الأَكْوَعِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَجُلًا أَكَلَ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بِشِمَالِهِ، فَقَالَ: «كُلْ بِيَمِينِكَ» قَالَ: لَا أَسْتطِيعُ قَالَ: «لَا اسْتَطَعْتَ» مَا مَنَعَهُ إِلَّا الكِبْرُ!! فَمَا رَفَعَهَا إِلَى فِيْهِ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2021 وسبق برقم 625].
6-боб. Жамоат билан овқатланганда хурмо ва шунга ўхшаш меваларни бир луқмада иккитадан тановул қилишдан қайтариқ. Фақат атрофдаги биродарлар изни билангина жоизлиги ҳақида
6 - بَابُ النَّهْيِ عَنِ القِرَانِ بَيْنَ تَمْرَتَينِ وَنَحْوِهِمَا إِذَا أَكَلَ جَمَاعَةً إِلَّا بِإِذْنِ رِفْقَتِهِ
754. Жабала ибн Суҳайм розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бизга ют* етди. Ибн Зубайр билан бирга эдик. Ўшанда у бизга хурмо улашди. Уни еяётганимизда Абдуллоҳ ибн Умар ёнимиздан ўтар ва: «Иккита-иккитадан еманглар, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам иккита-иккитадан ейишдан қайтарганлар», дер эди. Кейин: «Фақат киши биродаридан изн сўраса, мустасно», деб қўярди».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: * Ют – дон-ғалла унмаган йил; очарчилик, қаҳатчилик; чорва очарчилиги.
Икки киши ўрталаридаги хурмони ейишганда бири биттадан еса, иккинчиси иккитадан, жуфтлаб олиши ҳам мумкин, фақат шеригидан изн сўраши керак.
754 - عَنْ جَبَلَةَ بْنِ سُحَيْمٍ قَالَ: أَصَابَنَا عَامُ سَنَةٍ مَعَ ابْنِ الزُّبَيْرِ، فَرُزِقْنَا تَمْراً، وَكَانَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا يَمُرُّ بِنَا وَنَحْنُ نَأْكُلُ، فَيَقُولُ: لَا تُقَارِنُوا؛ فَإِنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ نَهَى عَنِ الإقْرَانِ، ثُمَّ يَقُولُ: «إِلَّا أَنْ يَسْتَأْذِنَ الرَّجُلُ أَخَاهُ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5446، م 2045].
7-боб. Еб тўймайдиган кишининг қилиши ва айтиши лозим бўлган нарсалар
7 - بَابُ مَا يَقُولُهُ وَيَفْعَلُهُ مَنْ يَأْكُلُ وَلَا يَشْبَعُ
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари: «Эй Аллоҳнинг Расули, биз таом еяпмиз, лекин тўймай қоляпмиз», дейишди. «Алоҳида-алоҳида еяётган бўлсангиз керак-да?» деган эдилар, «Ҳа», дейишди. «Таомингизни жамланиб, бисмиллаҳ айтиб енглар, шунда унга барака берилади», дедилар».
Абу Довуд ривояти.
Шарҳ: Ушбу ҳадиси шарифда кўпчилик якка-якка таом тановул қилганидан кўра, жамоат бўлиб, Аллоҳнинг номини зикр қилиб, таом емоқликлари афзал эканлигига иршод қилинмоқда. Жамоатда хайр-барака борлиги доимо таъкидланиб келган. «Айрилганни бўри ер» қабилидаги гаплар ҳар бир халқда ҳам бор. Ислом дини доимо жамоатга чақириб, жамоатдан ажрашни қоралаган. Ушбу ҳадиси шарифда ҳам таом еб тўймаганларидан шикоят қилган кишилар жамоасига Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам тўпланиб таом емоқни маслаҳат бермоқдалар:
«Таомингизга тўпланинглар ва Аллоҳнинг исмини зикр қилинглар. Шунда сизларга унда барака берилур», демоқдалар.
Албатта, кўпчилик тўпланганида барака бўлади, кўпчилик бирга Аллоҳнинг номини зикр қилганида яна барака кўпаяди.
Аммо, баъзи кишилар ушбу иршодни тўғри тушунмай, жамоат бўлиб таом емоқ шариатнинг амри, ким жамоат бўлмай таом еса, шариат амрига қарши чиққан бўлади, қабилидаги гапларни ҳам айтганлар. Бу гап чуқур ўйланмай айтилган гаплар қаторига қўшилади.
Муҳаққиқ уламо аҳли бу масалада, албатта, кўпчилик бор жойда, имкони бўлса жамоат бўлиб таом тановул қилган яхши, лекин бу ёлғиз равишда овқатланиб бўлмайди, дегани эмас, дейдилар. Ҳамда Аллоҳ таолонинг «Нур» сурасидаги:
«Сизларга жамланган ёки тарқоқ ҳолда емоқликда ҳам гуноҳ—танглик йўқдир», деган ояти каримани далил қилиб келтирадилар.
Ояти каримада нима учун бундоқ дейилганини ҳам билиб қўйсак, ўзимизга фойда бўлади. Хўш, нима учун оятда жамланган ёки тарқоқ ҳолда таом емоқликда гуноҳ йўқлигига урғу берилмоқда?
Чунки қадимги араблар тўпланиб таом ейишни ёмон кўрар эдилар. Кинона қабиласи эса, таомни ёлғиз емоқни гуноҳ ҳисоблар эди. Шунингдек, ансорийларда ҳам меҳмони бор одам меҳмонсиз таом емас эди. Ушбу оятда Аллоҳ таоло ҳар ким ўз хоҳишича еявериши мумкинлигини баён қилди. Яъни, якка ёки жам бўлиб еганда гуноҳ йўқлигини билдирди.
Шу билан бирга, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларида жам бўлиб таом емоқлик фазилат экани айтилган.
Имом ибн Можа Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Жам бўлиб енглар, тарқоқ бўлманглар, жамоатда баракот бордир», деганлар.
Демак тўпланиб, жамланиб ва бисмиллаҳни айтиб ейиш, барака ҳосил бўлишига ҳамда қорин тўйишига сабаб бўлар экан.
Имом Абу Довуднинг қўшимчасида зиёфат одобларидан яна бир одобга иршод қилинган:
«Бир маросимда бўлсанг, таом қўйилса, уй эгаси изн бермагунча ема».
Бу ҳам зиёфатнинг одобларидан ҳисобланади. Исломий тарбиядан хабардор доираларда бу одобга жуда эҳтимом ила риоя қилинади.
755 - عَنْ وَحْشِيِّ بْنِ حَرْبٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ أَصْحَابَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ؛ إِنَّا نَأْكُلُ وَلَا نَشْبَعُ!! قَالَ: «فَلَعَلَّكُمْ تَفْتَرِقُونَ؟» قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: «فَاجْتَمِعُوا عَلَى طَعَامِكُمْ، وَاذْكُرُوا اسْمَ اللهِ يُبَارَكْ لَكُمْ فِيهِ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ [3764].
8-боб. Лаганнинг атрофидаги овқатдан ейишга буйруқ. Унинг ўртасидаги овқатни ейишдан қайтариқ
8- بَابُ الأَمْرِ بِالأَكْلِ مِنْ جَانِبِ القَصْعَةِ، وَالنَّهْيِ عَنِ الأَكْلِ مِنْ وَسَطِهَا
756 - فِيهِ: قَوْلُهُ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «وَكُلْ مِمَّا يَلِيكَ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ كَمَا سَبَقَ [برقم 752].
757. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Барака таомнинг ўртасига тушади. Шундоқ экан унинг атрофидан енглар, унинг ўртасидан еманглар», деб айтдилар.
Абу Довуд ва Термизий ривояти. Термизий ҳасан, саҳиҳ ҳадис, деганлар.
Шарҳ: Таомнинг усти ва ўртасидан ейишнинг кароҳияти ва унинг атрофидан ейишга буюруқ. Шуни сингари нонни ҳам ўртасидан емасдан атрофидан бошлаб ейилади.
Албатта, палов ёки шунга ўхшаш кўпчилик ўртасига лаганда қўйиладиган таомни ҳар ким ўз олдидан, бир чеккадан егани одобга ҳам, дидга ҳам ва умуман, динга ҳам мувофиқдир. Ўшандоқ таомнинг устидан, кўринган еридан пала-партиш олавериш баракасини қочириши турган гап.
757 - عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «الْبَرَكَةُ تَنْزِلُ وَسَطَ الطَّعَامِ، فَكُلُوا مِنْ حَافَّتَيْهِ، وَلَا تَأْكُلُوا مِنْ وَسَطِهِ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ، وَالتِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [د 3772، ت 1805].
758. Абдуллоҳ ибн Буср розияллоҳу анҳумо айтади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тўрт киши кўтарадиган ғарро деган лаганлари бор эди. Тонг отиб, зуҳо намозини ўқишгач, ўша лаганни олиб келишди. – Унда сарид* тайёрланган эди – Ҳамма лаганнинг атрофига ўтирди. Одам кўпайиб кетгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам (жой торлигидан) чўккалаб ўтириб олдилар. Шунда бир аъробий: «Бу қандай ўтириш?» деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ мени карамли қул қилиб яратди, дилозор, қайсар қилмади», дедилар. Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Тепасини қўйиб, атрофидан енглар, барака бўлади», дедилар».
Абу Довуд яхши иснод билан ривоят қилдилар.
Шарҳ: Сарид – тўғралган гўшт титилиб кетгунча қайнатиб, сўнг нон тўғраб тайёрланадиган таом. Сарид ўша пайтларда энг тотли ва фойдали, тансиқ таом бўлган.
Ушбу ҳадиси шарифдан олинадиган хулосалар:
1. Баъзи идишларга ном қўйиш одати ҳам бўлгани.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг катта лаганларининг «Ғарро» деб аталиши шунга далилдир. Ўша тўрт киши кўтарадиган катта лаган оппоқ бўлгани учун шу ном билан аталган экан.
2. Чошгоҳ намозини ўқиш яхши иш экани.
3. Таом келтириб қўйилгандан сўнг кўпчилик бўлса, лаган атрофига ўтириш одоб доирасидаги ишлардан экани.
4. Таом атрофида одам кўпайиб кетса, тиз чўкиб ўтириб бўлса ҳам бошқаларга жой бериш кераклиги.
5. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўта мутавозеъ зот бўлганлари.
6. «Аллоҳ мени карамли қул қилиб яратди, дилозор, қайсар қилмади».
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бу гапларида улкан маъно ётганлигини ҳеч унутмаслигимиз керак.
7. Кўпчилик бир лагандан таом еганда унинг атрофидан, ҳамма ўз олдидан, Аллоҳнинг исмини айтиб емоғлиги кераклиги.
8. Исломий одобларга риоя қилиб тановул қилинган таом баракали бўлиши.
758 - وَعَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ بُسْرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ لِلنَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَصْعَةٌ يُقَالُ لَهَا: الْغَرَّاءُ، يَحْمِلُهَا أَرْبَعَةُ رِجَالٍ، فَلمَّا أَضْحَوا وَسَجَدُوا الضُّحَى أُتِي بِتِلْكَ الْقَصْعَةِ - يَعْنِي وَقَدْ ثُرِدَ فِيهَا - فَالتَفُّوا عَلَيهَا، فَلَمَّا كَثُرُوا جَثَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ أَعْرَابيٌّ: مَا هَذِهِ الجِلْسَةُ؟! قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «إِنَّ اللهَ جَعَلَنِي عَبْداً كَرِيماً، وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً عَنِيداً، ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «كُلُوا مِنْ حَوَالَيْهَا، وَدَعُوا ذِرْوَتَهَا يُبَارَكْ فِيهَا». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدٍ بِإِسْنَادٍ جَيِّدٍ [3773].
«ذِرْوَتَهَا» أَعْلَاهَا: بِكَسْرِ الذَّالِ وَضَمِّهَا.
9-боб. Суяниб ейишнинг кароҳияти ҳақида
9 - بَابُ كَرَاهِيَةِ الأَكْلِ مُتَّكِئاً
759. Абу Жуҳайфа Ваҳб ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Мен суяниб емайман», дедилар.
Имом Бухорий ривояти.
Хаттобий айтдилар. Ҳадиснинг арабча лафзидаги «ал-Муттакий»дан мақсад — остидаги тўшакка яхши жойлашиб ўтиришдир. Бу ерда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Таом кўп ейиш мақсадида ёстиқ ва бошқа нарсаларга суяниб ейувчилар каби эмас, балки омонат ўтириб кифоя қилгудек миқдорида ейман», дедилар. Бу Хаттобийнинг сўзлари эди. Лекин бошқалар «ал-Муттакий» бир томонга мойил бўлишдир, дейишди. Валлоҳу аълам!
759 - عَنْ أَبِي جُحَيْفَةَ وَهْبِ بْنِ عَبْدِ اللهِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «لَا آكُلُ مُتَّكِئاً». رَوَاهُ البُخَارِيُّ [5398].
قَالَ الخَطَّابيُّ: الْمُتَّكِيءُ هُنا: هُوَ الجَالِسُ مُعْتَمِداً عَلَى وِطاءٍ تَحْتَهُ، قَالَ: وَأَرَادَ أَنَّهُ لَا يَقعُدُ عَلَى الْوِطَاءِ وَالْوَسَائِدِ كَفِعْلٍ مَنْ يُريدُ الإِكْثَارَ مِنَ الطَّعَامِ، بَلْ يَقْعُدُ مُسْتَوْفِزاً لَا مُسْتَوْطِئاً، وَيَأْكُلُ بُلْغَةً. هَذَا كَلَامُ الخَطَّابِي، وَأَشَارَ غَيْرُهُ إِلَى أَنَّ الْمُتَّكِيءَ: هُوَ الْمَائِلُ عَلَى جَنْبِهِ، وَاللهُ أَعْلَمُ.
760. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васалламнинг ўтирган ҳолда* хурмо еяётганларини кўрганман».
Имом Муслим ривояти.
* «Ўтирган ҳолда» деб таржима қилинган жумла матнда «муқъиан» деб келган бўлиб, кетини ерга қўйиб, болдирларини тик қилиб ўтиришни билдиради.
Шарҳ: Бизда икки тиззани қорин томонга тортиб ўтиришни чўнқайиб ўтириш, дейилади. Шу ўтиришда орқани ерга текказилса, арабларда «иқъо» дейилади. Анас розияллоҳу анҳу Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ана шундоқ ўтирган ҳолларида хурмо тановул қилаётганларини кўрган эканлар. Демак, бу ҳам жоиз.
760 - وَعَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ جَالِساً مُقْعِياً يَأْكُلُ تَمْراً رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2044].
«الْمُقْعِي» هُوَ الَّذِي يُلْصِقُ أَلْيَيْهِ بِالأَرْضِ، وَيَنْصِبُ سَاقَيْهِ.
10-боб. Таомни учта бармоқ билан ейишнинг ва бармоқларни ялашнинг маҳбублиги ҳамда бармоқни ялашдан олдин сочиққа артишнинг кароҳияти ва лаганни ялашнинг ҳамда тўкилиб қолган луқмаларни ейишнинг маҳбублиги ҳамда бармоқларни ялагандан кейин билак, оёқ ва бундан бошқа аъзоларга суртишнинг жоизлиги ҳақида
10- بَابُ اسْتِحْبَابِ الأَكْلِ بِثَلَاثِ أَصَابِعَ، وَاسْتِحْبَابِ لَعْقِ الأَصَابِعِ، وَكَرَاهَةِ مَسْحِهَا قَبْلَ لَعْقِهَا، وَاسْتِحْبَابِ لَعْقِ القَصْعَةِ وَأَخْذِ اللُّقْمَةِ الَّتِي تَسْقُطُ مِنْهُ وَأَكْلِهَا وَجَوَازِ مَسْحِهَا بَعْدَ اللَّعْقِ بِالسَّاعِدِ وَالقَدَمِ وَغَيْرِهَا
761. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Бирортангиз бирор таом еса, қўлини яламай [ёки ялатмай] туриб артмасин», дедилар».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бу маънодаги ҳадиси шариф олдин ҳам ўтди. Қўл билан таом еган одам қўлини олдин ялаб олиб артса, қўлида қолган таом қолдиқлари, хусусан, ёғлар увол бўлмайди. Ёғ ва бошқа нарсалар сочиқ ва унинг ўрнида ишлатиладиган нарсаларни ҳам ортиқча ишдан чиқармайди. Шунингдек, таомнинг баракаси қочмайди. Ундан шайтонга насиба қолмайди.
Бармоқларни ювишдан олдин ялангани каби, қошиқларни ҳам ювишдан олдин яламоқлик лозим бўлади.
Шунинг учун ҳам бошқа диний таълимотлар қатори, бу ҳадиси шарифга ҳам доимо ихлос билан амал қилмоғимиз лозим.
761 - عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ طَعَاماً، فَلَا يَمسَحْ أَصَابِعَهُ حَتَّى يَلْعَقَهَا أَوْ يُلْعِقَهَا» مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5456، م 2031].
762. Каъб ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг учта бармоқлари билан еганларини кўрдим. Еб бўлгач бармоқларини ялардилар».
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Бармоқларни овқат тугагандан кейин яланади. Овқат тановул қилинаётган аснода эмас. Чунки тупук қолдиқлари овқатга аралашиб кетиши мумкин.
Яна овқатни учта бармоқда ейишнинг маҳбублиги ҳам айтилмоқда. Улар Имом Табароний ривоятларида келганидек бош, кўрсатгич ва ўрта бармоқлардир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам аксар пайтларда мана шундоқ қилганлар. Чунки уч бармоқдан озида овқат тановул қилиш мутукаббирлик аломатидир. Уч бармоқдан кўпида овқат тановул қилиш эса, очофатлик белгисидир.
762 - وَعَنْ كَعْبِ بْنِ مَالِكٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَأْكُلُ بِثَلَاثِ أَصَابِعَ، فَإِذا فَرغَ لَعِقَهَا. رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2032/132].
763. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бармоқларни ва идишни ялашга буюриб, «Сизлар таомларингизни қайси қисмида барака борлигини билмайсиз», дедилар.
Имом Муслим ривояти.
763 - وَعَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أَمَرَ بِلَعْقِ الأَصَابِعِ وَالصَّحْفَةِ، وَقَالَ: «إِنَّكُمْ لَا تَدرُونَ فِي أَيِّ طعَامِكُمُ البَرَكَةُ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2033/133].
764. Яна у кишидан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Бирингизнинг луқмаси тушиб кетса, уни олиб, унга теккан нарсани кетказиб, еяверсин, уни шайтонга қолдирмасин. То бармоқларини яламагунича қўлини рўмолчага артмасин, чунки у барака таомининг қайси қисмида эканини билмайди».
Имом Муслим ривояти.
764 - وَعَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «إِذَا وَقَعَتْ لُقمَةُ أَحَدِكُمْ فَلْيَأْخُذْهَا فَلْيُمِطْ مَا كَانَ بِهَا مِنْ أَذًى وَلْيَأْكُلْهَا، وَلَا يَدَعْهَا للشَّيْطَانِ، وَلَا يَمْسَحْ يَدَهُ بِالْمِنْدِيلِ حَتَّى يَلْعَقَ أَصَابِعَهُ؛ فَإِنَّهُ لَا يَدْرِي فِي أَيِّ طَعَامِهِ البَرَكَةُ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2033/134].
765. Яна у кишидан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Шайтон бирингизнинг ҳар бир ҳолатида, ҳатто таомида ҳам ҳозир бўлади. Бирингиздан бир луқма тушиб кетса, унга теккан азиятни кетказиб, сўнг уни еяверсин, шайтонга қолдирмасин. Қачон еб бўлса, бармоқларини яласин, чунки у барака таомининг қайси қисмида эканини билмайди», дедилар.
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Ажойиб бир ҳикмат. Таомнинг баракаси қаерда эканини билиб бўлмайди. Унинг асосий тўпидами, энг марказидами, ёки ерга тушган бирор луқма, томчи, увоқдами? Ёхуд таомнинг лаганга, идишга ёпишиб қолган қисмидами?
Шунинг учун баракадан умидвор бўлган ҳар бир инсон бирор томчи ёки бирор увоқ таомни исроф қилмасин. Ҳаттоки, қўлини ва идишини ҳам ялаб қўйсин. Агар шундоқ қилмаса, ўз таомидан баракали жойини шайтони лаъинга берган бўлади.
765 – وَعَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «إِنَّ الشَّيْطَانَ يَحْضُرُ أَحَدَكُم عِنْدَ كُلِّ شَيءٍ مِنْ شَأْنِهِ، حَتَّى يَحْضُرَهُ عِنْدَ طَعَامِهِ؛ فَإِذَا سَقَطَتْ لُقْمَةُ أَحَدِكُمْ فَلْيَأْخُذْهَا فَلْيُمِطْ مَا كَانَ بِهَا مِنْ أَذًى، ثُمَّ ليَأْكُلْهَا، وَلَا يَدَعْهَا للشَّيْطَانِ، فَإِذَا فَرَغَ فَلْيَلْعَقْ أَصَابِعَهُ؛ فَإِنَّهُ لَا يَدْرِي فِي أَيِّ طَعَامِهِ البَرَكَةُ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2033/135].
766. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам таом есалар, учта бармоқларини ялар эдилар, «Бирингизнинг луқмаси тушиб кетса, ундаги азиятни кетказиб, еяверсин, уни шайтонга қолдирмасин», дер эдилар ва бизни идишларни артишга буюриб, «Сиз барака таомингизнинг қайси қисмида эканини билмайсиз», дер эдилар».
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Бу ҳадиснинг шарҳи 620-рақамли ҳадис остида келтирилган.
766 - وَعَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ إِذَا أَكَلَ طَعَاماً، لَعِقَ أَصَابِعَهُ الثَّلَاثَ، وَقَالَ: «إِذَا سَقَطَتْ لُقْمَةُ أَحَدِكُمْ، فَلْيُمِطْ عَنْهَا الأَذَى، وَلْيَأْكُلْهَا، وَلَا يَدَعْهَا للشَّيْطَانِ» وَأَمَرَنَا أَنْ نَسْلُتَ القَصْعَةَ وَقَالَ: إِنَّكُمْ لَا تَدْرُونَ فِي أَيِّ طَعَامِكُمُ البَرَكَةُ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2034 وسبق برقم 620].
767. Саид ибн Ҳорис розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бу киши Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан олов теккан нарса туфайли таҳорат қилиш ҳақида сўради. Шунда у: «Йўқ. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонларида бундай таомни камдан-кам топар эдик. Топганимизда эса дастрўмолимиз фақат кафтимиз, билагимиз ва оёғимиз бўларди. Кейин намоз ўқир эдик, таҳорат қилмасдик», деди».
Имом Бухорий ривояти.
Шарҳ: Олов теккан нарсадан мурод оловда пишган гўштдир. Исломнинг аввалида оловда пишган гўштни еган одам таҳорат қилиши лозим бўлган. Кейинчалик бу насх бўлиб, амалдан қолдирилган.
Нубувватнинг аввалги пайтида таом оз бўлган. Пайғамбаримизнинг саҳобалари дин ҳимояси учун яшаш торликларига сабр қилишган. Саҳобалар учун диннинг эътибори овқат ва ичимликдан муҳим бўлган.
767 - وَعَنْ سَعِيدِ بْنِ الْحَارِثِ أَنَّهُ سَأَلَ جَابِراً رَضِيَ اللهُ عَنْهُ عَنِ الوُضُوءِ مِمَّا مَسَّتِ النَّارُ، فَقَالَ: لَا؛ قَدْ كُنَّا زَمَنَ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ لاَ نَجِدُ مِثْلَ ذَلِكَ الطَّعَامِ إِلَّا قَلِيلًا، فَإِذَا نَحْنُ وَجَدْنَاهُ لَمْ يَكُنْ لَنَا مَنَادِيلُ إِلَّا أَكُفَّنَا وَسَوَاعِدَنَا وَأَقْدَامَنَا، ثُمَّ نُصَلِّي وَلَا نَتَوَضَّأُ. رَوَاهُ البُخَارِيُّ [5457].
11-боб. Таом устида қўллар кўп бўлиши(нинг фазилати) ҳақида
11- بَابُ تَكْثِيرِ الأَيْدِي عَلَى الطَّعَامِ
768. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Икки кишилик овқат уч кишига кифоя қилади ва уч кишилик овқат тўрт кишига кифоя қилади», дедилар.
Муттафақун алайҳ.
768 - عَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ تَعَالَى عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «طَعَامُ الاِثْنَينِ كَافِي الثَّلَاثَةِ، وَطَعَامُ الثَّلَاثَةِ كَافِي الأَرْبَعَةِ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5392، م 2058 وسبق برقم 577].
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг:
«Бир кишининг овқати икки кишига кифоя қилади, икки кишининг овқати тўрт кишига ва тўрт кишининг овқати саккиз кишига кифоя қилади», деб айтганларини эшитдим.
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Бу икки ҳадиснинг шарҳи 577-рақамли ҳадис остида келтирилган.
769 - وَعَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «طَعَامُ الوَاحِدِ يَكْفِي الاِثَنَيْنِ، وَطَعَامُ الاِثْنَينِ يَكْفِي الأَرْبَعَةَ، وَطَعَامُ الأَرْبَعَةِ يَكْفِي الثَّمَانِيَةَ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2059 وسبق برقم 577/1].
12-боб. Ичимлик ичишнинг одоби, (ичимлик ичганда) идишнинг ташқарисида уч марта нафас олиш ва идиш ичида нафас олишнинг кароҳияти ҳамда сув идишни ўнгдан, яъни ичишни бошлаганнинг ўнг томонидан айлантиришнинг маҳбублиги
12 - بَابُ أَدَبِ الشُّرْبِ وَاسْتِحْبَابِ التَّنَفُّسِ ثَلَاثاً خَارِجَ الإِنَاءِ وَكَرَاهَةِ التَّنَفُّسِ فِي الإِنَاءِ، وَاسْتِحْبَابِ إِدَارَةِ الإِنَاءِ عَلَى الأَيْمَنِ فَالأَيْمَنِ بَعْدَ الْمُبْتَدِىءِ
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ичишда (идишни ташқарисида нафас олиб) уч марта пуфлардилар».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Ҳадиснинг тўла шакли қуйидагича эди:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ичишда уч марта пуфлардилар ва: «Бу чанқоқни босувчироқ, кесувчироқ ва (ютуми) мулойимроқдир», дер эдилар. Мен ҳам ичишда уч бор нафас оламан». (Имом Муслим ривояти).
Уламо аҳли бу хилда ичимлик ичишни яхшилаб текшириб кўрганлар. Одам чанқаб турганда бадани, ички аъзолари ўзига яраша бошқача бир ҳолатда бўлар экан. Албатта, ўша пайтда бирданига кўп миқдордаги совуқ ичимлик истеъмол этиш соғликка зарар экан. Аммо Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларига амал қилиб ичишда эса, катта фойдалар бор экан.
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ичимлик ичганда уч марта нафас олар эдилар».
Яъни, У зот аввал бир оз ичимлик ичиб, оғизлари, томоқлари ва бошқа аъзоларининг чанқоқлик ҳолидан бир оз бошқа ҳолга ўтишини таъминлар эдилар. Аъзолар бир оз кўникиб олгандан кейин эса, кўпроқ ичар эдилар. Ҳамма нарса ўз ўрнини топгандан сўнг, керагини ичар эдилар ва:
«Бу чанқоқни босувчироқ, кесувчироқ ва (ютуми) мулойимроқдир», дер эдилар.
Яъни, мана шундоқ қилиб ичилганда чанқоқ қонади, соғликка зарар етмайди ва ичимликнинг баданга ботиб, сингиб кетиши ҳам яхши бўлади.
«Анас:
«Бас, мен ҳам ичимлик ичганда уч марта нафас оламан», деди».
Ҳадиснинг ровийлари Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу ўзлари ривоят қилган ҳадисга ўзлари қандоқ амал қилишларини ҳам тарғиб учун қўшиб қўймоқдалар. Бизлар ҳам шундоқ амал қилмоғимиз лозим.
Бирор ичимликни уч хўпламдан қилиб ичишнинг ва ҳар хўпламдан кейин нафас олишнинг ҳамда нафас олаётганда идишдан узоқда туришнинг маҳбублиги. Албатта бундай қилишнинг сиҳҳат-саломатлик учун фойдалари кўпдир.
770 - عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ كَانَ يَتَنَفَّسُ فِي الشَّرَابِ ثَلَاثاً. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 6531، م 2028/123].
يَعْنِي: يَتَنَفَّسُ خَارِجَ الإِنَاءِ.
771. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Туянинг ичишига ўхшаб бир мартада ичманглар. Икки марта, уч мартада ичинглар. Қачон сизлар ичсангиз, «Бисмиллаҳ»ни айтинг. Қачон ичиб битирсангиз, «Алҳамдулиллаҳ»ни айтинг», дедилар».
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан ҳадис деган.
Шарҳ: Демак, ичимлик ичадиган одам шошилмай, яхшилаб ўтириб олиб, олдин «Бисмиллаҳи»ни айтиб, туяга ўхшаб оғзини борича тўлдириб олмай, оз-оздан, бўлиб-бўлиб ичиши керак экан. Ичиб бўлгандан кейин эса, Аллоҳ таолога ҳамд ва шукр айтиши лозим экан.
771 - وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «لَا تَشْرَبُوا وَاحِداً كَشُرْبِ البَعِيرِ، وَلَكِنِ اشْرَبُوا مَثْنَى وَثُلَاثَ، وَسَمُّوا إِذَا أَنْتُمْ شَرِبْتُمْ، وَاحْمَدُوا إِذَا أَنْتُمْ رَفَعْتُمْ». رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ [1885].
772. Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам (сув ичаётганда айни ўша) идишнинг ичида нафас олишдан қайтардилар.
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Ичимлик ичаётган одам нафас олмоқчи бўлса, ичишдан тўхтаб, идишни оғзидан узоқлаштириб туриб, нафас олади. Сўнгра яна ичишни давом эттиради.
772 - وَعَنْ أَبِي قَتَادَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ نَهَى أَنْ يُتَنَفَّسَ فِي الإِنَاءِ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ.
يَعْنِي: يُتَنَفَّسُ فِي نَفْسِ الإِنَاءِ.
773. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга сув аралаштирилган сут келтирилди. Ўнг томонларида бир аъробий, чап томонларида эса Абу Бакр эди. У зот ўзлари ичдилар, сўнг аъробийга узатдилар ва: «Ўнг томондан, ўнг томондан», дедилар.
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Ушбу ҳадиси шарифдан олинадиган хулосалар:
1. Сутга сув аралаштириб ичиш мумкинлиги.
Албатта, бу ичувчига билдирилган ҳолда ва ушбу ривоятдагига ўхшаган ўтиришларда бўлса. Аммо ҳийла тариқасида сутга сув аралаштириб сотиш ҳаромдир.
2. Кўпчилик ўтирганда ичимликни аввало энг афзал, муҳтарам шахсга тутиш лозимлиги.
3. Ундан кейин ўша муҳтарам шахснинг ўнг томонидаги кишига навбат келиши.
4. Сўнгра ўнг томондан давом этиб кетавериши.
773 - وَعَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أُتِي بِلَبَنٍ قَدْ شِيْبَ بِمَاءٍ، وَعَنْ يَمِينِهِ أَعْرَابِيٌّ، وَعَنْ يَسَارِهِ أَبُو بَكْرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، فَشَرِبَ، ثُمَّ أَعْطَى الأَعْرَابيَّ وَقَالَ: «الأَيمَنَ فَالأَيْمَنَ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5619، م 2029].
قَولُهُ: «شِيبَ» أَي: خُلِطَ.
774. Саҳл ибн Саъд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ичимлик келтирилди. У зот ундан ичдилар. Ўнг тарафларида бир бола, чап тарафларида эса кексалар бор эди. У зот болага: «Буларга узатишимга изн берасанми?» дедилар. Бола: «Аллоҳга қасамки, эй Аллоҳнинг Расули, сиздан оладиган насибамга ҳеч кимни ўзимдан устун қўя олмайман», деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам (ичимликни) унинг қўлига тутқаздилар».
Муттафақун алайҳ.
Ҳалиги ёш бола ибн Аббос розияллоҳу анҳумо эдилар.
Шарҳ: Бу ҳадиснинг шарҳи 581-рақамли ҳадис остида келтирилган.
774 - وَعَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أُتِيَ بِشَرَابٍ، فَشَرِبَ مِنْهُ وَعَنْ يَمِينِهِ غُلَامٌ، وَعَنْ يَسَارِهِ أَشْيَاخٌ، فَقَالَ للغُلَامِ: «أَتَأْذَنُ لِي أَنْ أُعْطِيَ هَؤُلَاءِ؟» فَقَالَ الغُلَامُ: لَا وَاللهِ؛ لَا أُوثِرُ بِنَصِيبِي مِنْكَ أَحَداً، فَتَلَّهُ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فِي يَدِهِ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 2451، م 2030 وسبق برقم 581].
قَولُهُ: «تَلَّهُ» أَيْ: وَضَعَهُ، وَهَذَا الغُلَامُ هُوَ ابْنُ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا.
13-боб. Меш ва шунга ўхшаш идишларнинг оғзидан ичишнинг кароҳияти ва бу танзиҳий (покка яқин) кароҳият бўлиб, ҳаром кароҳият эмасдир
13 - بَابُ كَرَاهَةِ الشُّرْبِ مِنْ فَمِ القِرْبَةِ وَنَحْوِهَا، وَبَيَانِ أَنَّهُ كَرَاهَةُ تَنْزِيهٍ لَا حَرَامٌ
775. Абу Саид ал-Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мешларларни буклашдан қайтардилар», яъни оғизларини буклаб, ўша ердан ичишдан.
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Ичимлик ичмоқчи бўлган одам ичимлик сақланадиган идишдан қадаҳга(пиёлага) қуйиб олиб, ичмоғи лозим. Ҳар ким умумий идишга оғзини қўйиб ичаверса, табиатга ҳам, одобга ҳам, тиббий кўрсатмаларга ҳам тўғри келмайди.
775 - عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ عَنِ اخْتِنَاثِ الأَسْقِيَةِ يَعْنِى: أَنْ تُكْسَرَ أَفْوَاهُهَا، وَيُشْرَبَ مِنْهَا. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5625، م 2023].
776. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам меш ва сувдоннинг оғзидан сув ичишни таъқиқладилар».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Сувдоннинг оғзидан ичишдан қайтаришнинг маъноси шуки, ичига бирор зарарли жонивор кириб қолган бўлиши мумкин. Шунингдек, баъзилар биров ичган идишдан сув ичишни ёқтирмаслиги мумкин. Қолаверса, ичаётганда оғиздан туфук ёхуд нафас қайтиши ҳам мумкин, бу эса макруҳдир.
776 - وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أَنْ يُشْرَبَ مِنْ فِي السِّقَاءِ وَالقِرْبَةِ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5627].
777. Ҳассон ибн Собит розияллоҳу анҳунинг сингиллари Умму Собит Кабшата бинти Собит розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менинг ҳузуримга кириб, осиғлиқ турган мешнинг оғзидан тик туриб сув ичдилар. Кейин мен бориб мешнинг оғзини (муборак бўлгани) учун кесиб олдим».
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ ҳадис дедилар.
Бу саҳобия хотин мешнинг оғзини кесиб олишларига сабаб, Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак оғизлари теккан нарсани эъзозлаб, бошқаларнинг қўлига тушиб, беҳурмат бўлишидан сақлаб, шундоқ қилдилар. Бу ҳадисдан мешнинг оғзидан сув ичиш дурустлиги, юқоридаги икки ҳадисдан эса, идишнинг оғзидан ичмаслик афзал ва комил экани англашилади.
777 - وَعَنْ أُمِّ ثَابِتٍ كَبْشَةَ بِنْتِ ثَابِتٍ أُخْتِ حَسَّانِ بْنِ ثَابِتٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ وَعَنْهَا قَالَتْ: دَخَلَ عَلَيَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَشَرِبَ مِنْ فِي قِرْبَةٍ مُعَلَّقَةٍ قَائِماً، فَقُمْتُ إِلَى فِيهَا فَقَطَعْتُهُ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ. وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [1892].
وَإِنَّمَا قَطَعَتْهَا؛ لِتَحْفَظَ مَوْضِعَ فَمِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، وَتَتَبَرَّكَ بِهِ، وَتَصُونَهُ عَنِ الإبتِذَالِ، وَهذا الحَدِيثُ مَحْمُولٌ عَلَى بَيَانِ الجَوَازِ، وَالحَدِيثَانِ السَّابِقَانِ لِبَيَانِ الأَفْضَلِ وَالأَكْمَلِ، وَاللهُ أَعْلَمُ.
14-боб. Ичиладиган нарсага пуфлашнинг макруҳлиги
14 - بَابُ كَرَاهَةِ النَّفْخِ فِي الشَّرَابِ
778. Абу Саид ал-Ҳудрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ичимликка пуфлашдан қайтардилар. Шунда бир киши: «Идишга тушиб қолган нарсани кўрсам-чи?» деди. У зот: «Олиб ташла», дедилар. У киши: «Мен бир нафасда ича олмайман», деди. У зот: «Ундоқ бўлса, қадаҳни оғзингдан узоқлаштир», дедилар».
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ ҳадис дедилар.
Шарҳ: Ушбу ҳадиси шарифдан Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам таомланиш маданиятини қанчалик меҳнат ила жорий қилганларининг ёрқин намунасини кўриб турибмиз. Ҳар бир нарсани айтиб-тушунтириш, турли саволларга чидам билан жавоб бериш лозим бўлган экан. Аввал У зот ичиш одобларидан бирини саҳобаларга баён қилмоқдалар:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ичимликка пуфлашдан қайтардилар».
Аммо, бу қайтаришни эшитиш билан ҳамма шундоқ қилмаслигимиз керак экан деб кетавермади.
Бас, бир киши:
«Идишга тушиб қолган нарсани кўрсам-чи?» деди».
Яъни, сиз идиш ичига пуфламанглар демоқдасиз, аммо, бир ичимликни ичмоқчи бўлиб оғзимга олиб борсам, идишда, ичимлик устида бир нарса турган бўлса, пуфлаб юбориш керак бўлади-ку? Бу саволга жавобан:
«Олиб ташла», дедилар У зот».
Яъни, ўша нарсани ҳам пуфлама, балки олиб ташла. Сўровчида яна бошқа савол пайдо бўлди ва у ўша саволни ҳам берди:
«Мен бир нафасда ича олмайман», деди.
Яъни, мен идишдаги ичимликни бир нафас билан охиригача ичиб битира олмайман. Орада нафас олишим керак бўлади. Орада нафас олсам, идиш ичига пуфлашим керак бўлади. Бунга нима дейсиз? Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам сабр билан бу масалани ҳам ҳал қилдилар:
«Ундоқ бўлса, қадаҳни оғзингдан узоқлаштир», дедилар».
Яъни, нафасинг етмай қолганда идишни оғзингдан узоқлаштириб, нафасингни ростлаб олиб, кейин ичишда давом этсанг, идиш ичига пуфлаш содир бўлмайди.
Одамнинг оғзидан чиқадиган нафасда турли кўзга кўринмас зарарли нарсалар, қўланса ҳид ва бошқалар бўлиши ҳозирги пайтда ҳаммага маълум бўлиб қолди.
778 - عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ نَهَى عَنِ النَّفْخِ فِي الشَّرَابِ، فَقَالَ رَجُلٌ: القَذَاةُ أَرَاهَا فِي الإِنَاءِ؟ فَقَالَ: «أَهْرِقْهَا» قَالَ: إِنِّي لَا أَرْوَى مِنْ نَفَسٍ وَاحِدٍ؟ قَالَ: «فَأَبِنِ القَدَحَ إِذاً عَنْ فِيْكَ». رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [1887].
779. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам сув идишга оғизни тутиб нафас олишдан ёки пуфлашдан маън қилдилар".
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ дедилар.
779 - وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ النَّبِىَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ نَهَى أَن يُتنَفَّسَ فِي الإِنَاءِ، أَوْ يُنْفَخَ فِيهِ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَسَنٌ صَحِيحٌ [1888].
15-боб. Тик туриб бирор ичимлик ичишнинг жоизлиги, аммо ўтириб ичиш комил ва афзал эканлигининг баёни
Бу бобимизга Кабшадан ривоят қилинган 777-ҳадис ҳам далил бўлади.
15 - بَابُ بَيَانِ جَوَازِ الشُّرْبِ قَائِماً، وَبَيَانِ أَنَّ الأَكْمَلَ وَالأَفْضَلَ الشُّرْبُ قَاعِداً
فِيهِ حَدِيثُ كَبْشَةَ السَّابِقُ (برقم 777).
780. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга замзам тутдим, у зот тик турган ҳолларида ичдилар».
Муттафақун алайҳ.
780 - وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: سَقَيْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مِنْ زَمْزَمَ، فَشَرِبَ وَهُوَ قَائمٌ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 1637، م 2027].
781. Наззол ибн Сабрадан ривоят қилинади:
«Алий розияллоҳу анҳу майдондаги эшик олдига келиб, тик туриб (сув) ичдиларда: «Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳам шундай қилганларини кўрганман», деди».
Имом Бухорий ривояти.
781 - وَعَنِ النَزَّالِ بْنِ سَبْرَةَ قَالَ: أَتَى عَلِيٌّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ بَابَ الرَّحَبَةِ، فَشَرِبَ قَائِماً، وَقَالَ: إِنِّى رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَعَلَ كَمَا رَأَيْتُمُونى فَعَلْتُ. رَوَاهُ البُخَارِيُّ [5615].
782. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида, юрган йўлимизда овқатланиб, тик туриб (сув) ичар эдик», дедилар.
Имом Термизий ривояти.
782 - وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: كُنَّا نَأْكُلُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ وَنَحْنُ نَمْشِي، وَنَشْرَبُ وَنحْنُ قِيَامٌ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [1880].
783. Амр ибн Шуъайб отасидан, отаси бобоси розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тик туриб ҳам, ўтириб ҳам сув ичганларини кўрдим».
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ ҳадис дедилар.
783 - وَعَنْ عَمْرِو بْنِ شُعَيبٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَشْرَبُ قَائِماً وَقَاعِداً. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [1883].
784. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллалоҳу алайҳи васаллам кишини тик туриб ичишдан қайтардилар».
(Ровий) Қатода айтади: Биз Анасга: «(Тик туриб) ейиш-чи?» деган эдик, у: «Бу ундан ҳам ёмонроқ» ёки «ёқимсизроқ», деди».
Имом Муслим ривояти.
Имом Муслимнинг бошқа ривоятида: «Набий соллалоҳу алайҳи васаллам тик туриб ичишдан зажр қилдилар», бўлиб келган.
Шарҳ: Уламо аҳли ичимликни тик туриб ёки ўтириб ичиш ҳақида келган ривоятларнинг ҳаммасини жамлаб, таққослаб, бошқа сабабларини ҳам топиб ўрганиб чиққанларидан кейин ўтириб ичиш мустаҳабдир, тик туриб ичиш эса, баъзи вақтларда жоиздир, деганлар.
Бу ерда зажр қилдилар деганда, ҳаром қилинди маъносида эмас, балки баъзи вақтларда жоиз деган маънодадир.
784 - وَعَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِىِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: أَنَّهُ نَهَى أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ قَائِماً. قَالَ قَتَادَةُ: فَقُلْنَا لأَنَسٍ: فَالأَكْلُ؟ قَالَ: ذَلِكَ أَشَرُّ أَوْ أَخْبَثُ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2024/113].
وَفِي رِوَايَةٍ لَهُ: أَنَّ النَّبِىَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ زَجَرَ عَنِ الشُّرْبِ قَائِماً [2024].
785. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Сизлардан бирортангиз зинҳор тик туриб ичмасин. Ким унутган бўлса, қайт қилсин», дедилар.
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Аввалги учта ҳадисдан тик туриб ичимлик ичиш ва овқатланиш жоизлиги чиқмоқда. Аммо кейинги ҳадислардан тик туриб бирор ичимлик ичишнинг макруҳлиги, тик туриб овқатланиш эса унданда қаттиқ кароҳиятли экани чиқмоқда. Энди кимки тик туриб бирор нарса ичиб қўйса суннатга хилоф қилгани учун, нафсини жазолаш сифатида ичган нарсасини қайт қилиб юбориши маҳбуб амалдир. Албатта суннатга хилоф қилишни қасд этгандагина шундай қилади. Аммо мухолифликни қасд қилмаса ундай эмас.
785 - وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «لَا يَشْرَبَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ قَائِماً، فَمَنْ نَسِيَ فَلْيَسْتَقِيءْ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2026].
16-боб. Одамларга сув улашган киши ўзи охири бўлиб ичишининг маҳбублиги
16 - بَابُ اسْتِحْبَابِ كَونِ سَاقِي القَومِ آخِرَهُمْ شُرْباً
786. Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Одамларга сув тарқатувчи киши ўзи охирги бўлиб ичади», дедилар.
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ ҳадис дедилар.
Шарҳ: Одоб бўйича бир қавмга соқийлик қилиб, сув ва бошқа чанқовбосди ичимликлар тарқатиб турган киши ўзи охири ичади. Олдин меҳмонларнинг хизматини қилиб савобни тугал олиб, сўнгра бемалол ўзи ичса бўлаверади. Таом улашув билан машғул дастурхончи ҳам шундоқ қилади.
786 - عَنْ أَبِي قَتَادَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «سَاقِي القَوْمِ آخِرُهُمْ» يَعْنِي: شُرْبًا. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ، وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ.
17-боб. Тилла ва кумушдан ташқари барча пок идишларда ва қўл, идишсиз оғиз билан анҳордан сув ичишнинг жоизлиги ҳамда сув ичишда, овқатланишда, таҳорат олишда ва бундан бошқа ишларда тилла ва кумуш идишларни истеъмол қилишнинг ҳаромлиги ҳақида
17 - بَابُ جَوَازِ الشُّرْبِ مِنْ جَمِيعِ الأَوَانِي الطَّاهِرَةِ غَيْرِ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ، وَجَوَازِ الكَرْعِ - وَهُوَ الشُّرْبِ بِالفَمِ مِنَ النَّهْرِ وَغَيْرِهِ بِغَيْرِ إِنَاءْ وَلَا يَدٍ - وَتَحْرِيمِ اسْتِعْمَالِ إِنَاءِ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ فِي الشُّرْبِ وَالأَكْلِ وَالطَّهَارَةِ وَسَائِرِ وُجُوهِ الاسْتِعْمَالِ
787. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Намоз вақти бўлди. Уйи яқин кишилар ўз аҳли томон туриб кетди, бир жамоа одам қолди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тошдан қилинган бир тоғорача келтирилди. Тоғорача у зотнинг кафтларини ёйишларига кичиклик қилди. Кейин одамларнинг ҳаммаси таҳорат қилди», деди. Биз: «Қанча эдинглар?» дедик. У: «Саксондан ортиқ», деди».
Муттафақун алайҳ.
Имом Бухорий ва Муслимнинг ривоятда: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам идишда сув келтиришни сўрадилар. Ичида озгина суви бор, кенг, саёз жом келтирилди. Кейин у зот бармоқларини унинг ичига солдилар. Мен у зотнинг бармоқлари орасидан отилиб чиқаётган сувга қараб турардим. Кейин мен (ўша сувдан) таҳорат қилганларни етмиш билан саксон нафар ўртасида чамаладим».
787 - عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: حَضَرَتِ الصَّلَاةُ، فَقَامَ مَنْ كَانَ قَرِيبَ الدَّارِ إِلَى أَهْلِهِ، وَبَقِيَ قَوْمٌ، فَأُتِيَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بِمِخْضَبٍ مِنْ حِجَارَةٍ، فَصَغُرَ الْمِخْضَبُ أَنْ يَبْسُطَ فِيْهِ كَفَّهُ، فَتَوَضَّأَ القَوْمُ كُلُّهُمْ. قَالُوا : كَمْ كُنْتُمْ؟ قَالَ: ثَمَانِينَ وَزِيَادَةً. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ. هَذِهِ رِوَايَةُ البُخَارِيِّ [خ 195].
وَفِي رِوَايَةٍ لَهُ وَلِمُسْلِمٍ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ دَعَا بِإِنَاءٍ مِنْ مَاءٍ، فَأُتِيَ بِقَدَحٍ رَحْرَاحٍ فِيْهِ شَيْءٌ مِنْ مَاءٍ، فَوَضَعَ أَصَابِعَهُ فِيهِ، قَالَ أَنَسٌ: فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَى الْمَاءِ يَنْبُعُ مِنْ بَيْنِ أَصَابِعِهِ، فَحَزَرْتُ مَنْ تَوَضَّأَ مَا بَيْنَ السَّبْعِينِ إِلَى الثَّمَانِينَ [خ 200، م 2279].
788. Абдуллоҳ ибн Зайд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бизнинг олдимизга келдилар. Биз у зотга сариқ мис идишда сув олиб чиқдик. У зот таҳорат қилдилар».
Имом Бухорий ривояти.
788 - وَعَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ زَيْدٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: أَتَانَا النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَأَخْرَجْنَا لَهُ مَاءً فِي تَوْرٍ مِنْ صُفْرٍ فَتَوَضَّأَ. رَوَاهُ البُخَارِيُّ [197].
«الصُّفْرُ» بِضَمِّ الصَّادِ، وَيَجُوزُ كَسْرُهَا، وَهُوَ النُّحَاسُ، «وَالتَّوْرُ» كَالقَدَحِ، وَهُوَ بِالتَّاءِ الْمُثَنَّاةِ مِنْ فَوقُ.
789. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир ансорийникига кирдилар. Ёнларида бир шериклари ҳам бор эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: «Агар сенда эски мешда бу кеча олиб қўйилган сув бўлса хўп, бўлмаса ариқдан (ётиб) ичаверамиз», дедилар.
Имом Бухорий ривояти.
789 - وَعَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ دَخَلَ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الأَنْصَارِ وَمَعَهُ صَاحِبٌ لَهُ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «إِنْ كَانَ عِنْدَكَ مَاءٌ بَاتَ هَذِهِ اللَّيْلَةَ فِي شَنَّةٍ وَإِلَّا كَرَعْنَا». رَوَاهُ البُخَارِيُّ [5613].
«الشَّنُّ»: القِرْبَةُ.
790. Ҳузайфа розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бизни ипак ва дебождан ҳамда олтин ва кумуш идишларда ичишдан қайтарганлар, «Ўшалар бу дунёда улар (кофирлар) учун, охиратда эса сизлар учундир», деганлар».
Мутттафақун алайҳ.
Шарҳ: Тилло ва кумуш идишларда ичимлик ичиш ҳаром бўлганидек, уларда таом емоқ ҳам ҳаромдир. Айниқса:
«Ким тилло ва кумуш идишда ичимлик ичса, қорнига жаҳаннамдан олов киритур» дейилган ривоятдан бу маъно яққол англанилади.
Шариатимизда тилло ва кумушни идиш сифатида ва шунингдек, бошқа турмуш асбоблари сифатида ишлатишни ҳаром қилингани бир неча ҳикматларга биноан бўлганини уламо аҳли алоҳида таъкидлайдилар:
1. Тилло ва кумуш қадимда ҳам, ҳозирда ҳам пул бирлиги, гоҳида муомаладаги, гоҳида эҳтиётдаги давлат мулки сифатида ишлатилиб келингани ҳаммага маълум. Агар тилло ва кумушни идиш ёки шунга ўхшаш нарсаларга ишлатиш йўлга қўйиладиган бўлса, мазкур соҳага, яъни, хазина бойлиги соҳасига зарар етиши турган гапга айланиб қолади.
2. Тилло ва кумушдан идиш-товоқ, тароқ, қошиқ ва шунга ўхшаш нарсалар тутишга изн берилса, бойлар орасида манмансираш, мутакаббирлик, ҳамма нарсасини тиллодан қилишга уриниш кучайиб кетиб, жамиятда ноқулай ҳолат вужудга келади. Кўпгина дунёни ларзага солган империяларнинг таназзулга юз тутишларига айни шунга ўхшаш ҳолатлар сабаб бўлгани ҳаммага маълум.
3. Тилло ва кумушдан турли асбоб-анжомлар тутишга рухсат бўлса, бойлар бу борада ўзаро ким ўзарга мусобақа қилган бир пайтда камбағалларнинг кўнгли синиб, паришонҳол бўлишлари юзага келади. Ислом эса, бу ҳолатга ҳеч йўл қўймайди.
790 - وَعَنْ حُذَيفَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: إِنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ نَهَانَا عَنِ الحَرِيرِ وَالدِّيبَاجِ، وَالشُّرْبِ فِي آنِيَةِ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ، وَقَالَ: «هُنّ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا، وَهِيَ لَكُمْ فِي الآخِرَةِ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5632، م 2067].
791. Умму Салама розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Кумуш идишларда ичаётган одам қорнида жаҳаннамнинг оловини қулқуллатган бўлади», дедилар.
Муттафақун алайҳ.
Имом Муслимнинг ривоятида: «Тилла ва кумуш идишда ичувчи ва овқатланувчилар…» бўлиб келган.
Имом Муслимнинг бошқа ривоятида: «Ким тилла ёки кумуш идишда (сув) ичса, қорнида дўзах оловини қулқуллатади», дейилган.
Шарҳ: Уламо аҳли ичимликларни ичиш одоби ва унга боғлиқ барча далил ва ҳужжатларни синчиклаб ўрганиб чиққанларидан кейин жумладан қуйидаги мулоҳазаларни айтганлар;
1. Ҳаромлигига далил қоим бўлмаган барча ичимликларни ичмоқ жоиздир.
2. Инсоннинг ўзи ёки баъзи аъзоси ҳалок бўлишини олдини олишга ва вожиб амалларни адо этишга зарур бўлган ичимликни ичиш вожибдир.
3. Ҳожатини қондирадиган ва чанқоғини қондирадиган даражада ичиш мандубдир.
4. Ҳожатидан зиёда ичиш гоҳида макруҳ, гоҳида ҳаром бўлади.
5. Ичимлик ичишдан олдин «бисмиллаҳи»ни айтилади.
6. Ўнг қўл билан ичилади.
7. Уч марта бўлиб-бўлиб нафас олиб ичилади.
8. Идишнинг ичига нафасини урмайди.
9. Ўтирган ҳолда ичади.
10. Сувни симириб ичади.
11. Ўта тўйиб кетадиган даражада ичмайди.
12. Сув идишнинг оғзидан ичмайди.
13. Идишнинг учган жойидан ҳам ичмайди.
14. Ичимликни ичиб бўлганидан кейин ҳамд айтади.
15. Сувни ичиб бўлган одам бошқа кишига бермоқчи бўлса, ўнг тарафидаги одамга узатади.
16. Тилло ва кумуш идишларда таом еб, ичимлик ичиб бўлмайди.
Шу ерга келганда «Риёзус солиҳийн шарҳи» китобининг иккинчи қисми тугади.
791 - وَعَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا: أَنَّ رَسُولَ اللهَ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «الَّذِي يَشْرَبُ فِي آنِيَةِ الفِضَّةِ إِنَّما يُجَرْجِرُ فِي بَطْنِهِ نَارَ جَهَنَّمَ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 5634، م 2065].
وَفِي رِوَايَةٍ لِمُسْلِمٍ: «إِنَّ الَّذِي يَأْكُلُ أَوْ يَشْرَبُ فِي آنِيَةِ الفِضَّةِ وَالذَّهَبِ» [2065].
وَفِي رِوَايَةٍ لَهُ: «مَنْ شَرِبَ فِي إِنَاءٍ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَإِنَّمَا يُجَرْجِرُ فِي بَطْنِهِ نَاراً مِنْ جَهَنَّمَ» [2065/2].
3-Либос китоби
1-боб
Оқ кийим кийишнинг маҳбублиги, қизил, яшил, сариқ ва қора рангли кийим ҳамда ипакдан ташқари пахта, каноп ва жундан тўқилган кийимларни кийиш жоизлиги ҳақида
Аллоҳ таоло: «Эй Одам болалари, Биз сизларга авратларингизни беркитадиган либосни ҳам, ясан-тусан (либосини) ҳам туширдик. (Ҳаммасидан) яхшироқ тақво либосидир» (Аъроф сураси, 26-оят).
«Сизлар учун иссиқ (совуқ)дан асрайдиган кийимлар ва сизларни (душманнинг) зиён етказишидан сақлайдиган совутлар (яратди)» (Наҳл сураси, 81-оят), деб айтган.
1 - بَابُ اسْتِحْبَابِ الثَّوْبِ الأَبْيَضِ، وَجَوَازِ الأَحْمَرِ وَالأَخْضَرِ وَالأَصْفَرِ وَالأَسْوَدِ، وَجَوَازِهِ مِنْ قُطْنٍ وَكَتَّانٍ وَشَعْرٍ وَصُوفٍ وَغَيْرِهَا إِلَّا الحَرِيرَ
قَالَ اللهُ تَعَالَى : { يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاساً يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشاً * وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ} [الأعراف: 26]؛
وَقَالَ تَعَالَى: {وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ} [النحل: 81].
792. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Оппоқ рангли кийимларингизни кийинглар, чунки у кийимларингизнинг энг яхшисидир. Маййитларингизни у билан кафанланглар».
Абу Довуд ва Термизий ривояти. Термизий ҳасан, саҳиҳ ҳадис, дедилар.
792 - وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «الْبَسُوا مِنْ ثِيَابِكُمُ البَيَاضَ؛ فَإِنَّهَا مِنْ خَيْرِ ثِيَابِكُمْ، وَكَفِّنُوا فِيْهَا مَوْتَاكُمْ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ، وَالتِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [د 3878، ت 994].