Биз «қасам», деб таржима қилган ибора арабчада «ямин», деб келган.
Умуман олганда, бизнинг тилимиздаги «қасам» ва «онт» сўзлари ўрнига араб тилида «қасам», «ҳалиф» ва «ямин» сўзлари ишлатилади.
«Ямин» сўзи «ўнг томон», «ўнг қўл» маъноларини англатади. Арабларда қасамга «ямин» сўзининг ишлатилишининг сабаби, уларнинг одатлари бўйича, кишилар ўзаро қасам ичишганида бир-бирларининг ўнг қўлидан тутиб туриб, қасам ичишар эканлар.
«Ямин»ни шаръий истилоҳда қуйидагича таъриф қилинади:
«Аллоҳ таолонинг исми ёки У зотнинг сифатларидан бирини зикр қилиш ила муҳтамал–эҳтимоли бор бир ишни таъкид қилиш яминдир».
«Ансорлардан бир киши ўзининг бир ғуломини мудаббар қилиб озод этди. Унинг шундан бошқа моли йўқ эди. Бу гап Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб келган эди, «Уни мендан ким сотиб олади?» дедилар. Шунда Нуъайм ибн Абдуллоҳ уни саккиз юз дирҳамга сотиб олди».
Жобир ибн Абдуллоҳнинг «Бир қибтий қулни... У биринчи йили ўлган», деганини ҳам эшитганман».
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
Изоҳ: Мудаббар – озодлиги хожасининг ўлимига боғлиқ мамлук (қул ёки чўри). Хожа қули ёки чўрисига «Мен ўлганимдан кейин озодсан» деса, у ўлиши билан ўша қул ёки чўри озод ҳисобланади, кейин унга ҳеч ким эгалик қилолмайди, хожага эса қул озод қилганнинг савоби бўлади. Ана шундай қул «мудаббар» дейилади.
Набий алайҳиссалом бу одам бисотидаги биргина мулкини – қулини мудаббар қилганини эшитиб, буни рад қилганлар, қулни сотиб, пулини ўша кишининг ўзига қайтариб берганлар. «Биринчи йил» деганда Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳумо амирлигининг биринчи йили назарда тутилган. Бу нарса имом Муслимдан ривоят қилинган бошқа ривоятда очиқланади.
321 - عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللهِ: أَنَّ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ أَعْتَقَ غُلَامًا لَهُ عَنْ دُبُرٍ، لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ غَيْرُهُ، فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم، فَقَالَ: «مَنْ يَشْتَرِيهِ مِنِّي؟» فَاشْتَرَاهُ نُعَيْمُ بْنُ عَبْدِ اللهِ بِثَمَانِ مِائَةِ دِرْهَمٍ، فَدَفَعَهَا إِلَيْهِ، قَالَ عَمْرٌو: سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللهِ، يَقُولُ: عَبْدًا قِبْطِيًّا مَاتَ عَامَ أَوَّلَ.
[خ 2141، م 997، ت 1219، س 4652، د 3955، جه 2512].
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизлардан ким онт ичса-ю, онтида «Лотга қасам» деган бўлса, «Лаа илааҳа иллаллоҳ», деб олсин. Ким дўстига: «Кел, сен билан қимор ўйнайман», деган бўлса, садақа қилсин», дедилар».
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
322 - عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «مَنْ حَلَفَ مِنْكُمْ، فَقَالَ فِي حَلِفِهِ: بِاللَّاتِ، فَلْيَقُلْ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَمَنْ قَالَ لِصَاحِبِهِ: تَعَالَ أُقَامِرْكَ، فَلْيَتَصَدَّقْ».
[خ 4860، م 1647، ت 1545، س 3775، د 3247، جه 2096].
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Умар ибн Хаттоб бир гуруҳ отлиқлар ичида отаси билан қасам ичаётганининг устидан чиқиб қолдилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга: «Ҳой! Аллоҳ азза ва жалла сизларни оталарингиз ила онт ичишдан қайтаради! Ким онт ичадиган бўлса, Аллоҳ ила онт ичсин, бўлмаса жим турсин», деб нидо қилдилар».
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
323 - عَنْ ابنِ عُمَرَ، عَنْ رَسُولِ اللهِ ، أَنَّهُ أَدْرَكَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فِي رَكْبٍ، وَعُمَرُ يَحْلِفُ بِأَبِيهِ، فَنَادَاهُمْ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «أَلَا، إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ يَنْهَاكُمْ أَنْ تَحْلِفُوا بِآبَائِكُمْ، فَمَنْ كَانَ حَالِفًا فَلْيَحْلِفْ بِاللهِ أَوْ لِيَصْمُتْ».
[خ 2679، م 1646، ت 1533، س 3764، د 3249، جه 2094].
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Умар ибн Хаттоб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Тоифдан қайтганларидан сўнг, Жаъронадаликларида у зотга: «Эй Аллоҳнинг Расули, мен жоҳилиятда Масжидулҳаромда бир кун эътикоф ўтиришни назр қилган эдим. Нима дейсиз?» деди. У зот: «Бориб, бир кун эътикоф ўтир», дедилар.
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
324 - عَنِ ابْنِ عُمَرَ: أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ سَأَلَ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم وَهُوَ بِالْجِعْرَانَةِ، بَعْدَ أَنْ رَجَعَ مِنَ الطَّائِفِ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنِّي نَذَرْتُ فِي الْجَاهِلِيَّةِ أَنْ أَعْتَكِفَ يَوْمًا فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، فَكَيْفَ تَرَى؟ قَالَ: «اذْهَبْ فَاعْتَكِفْ يَوْمًا».
[خ 2032، م 1656، ت 1539، س 3820، د 3325، جه 1772].
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Ким ўзининг қулдаги ҳиссасини озод қилиб, унда қулнинг нархига етадиган мол‑мулк бўлса, у ўртача баҳоланади‑да, шерикларига ҳиссаларини беради ва шунга биноан қул озод бўлади, йўқса, ундан (қулдан) озод бўлган қисми озод бўлибди».
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
325 - عَنِ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «مَنْ أَعْتَقَ شِرْكًا لَهُ فِي عَبْدٍ، فَكَانَ لَهُ مَالٌ يَبْلُغُ ثَمَنَ الْعَبْدِ، قُوِّمَ عَلَيْهِ قِيمَةَ الْعَدْلِ، فَأَعْطَى شُرَكَاءَهُ حِصَصَهُمْ، وَعَتَقَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ، وَإِلَّا فَقَدْ عَتَقَ مِنْهُ مَا عَتَقَ».
[خ 2491، م 1501، ت 1346، س 4698، د 3940، جه 2528].
Заҳдамдан ривоят қилинади:
«Абу Мусонинг ҳузурида эдик, дастурхон келтиришни сўради, унда товуқ гўшти бор эди. Шу пайт Бану Таймуллоҳ қавмидан худди (румлик) қулларга ўхшайдиган малла киши кириб келди. Унга: «Бери кел», деган эди, у тараддудланиб қолди. У яна: «Бери кел, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бундан (товуқ) еганларини кўрганман», деди. Ҳалиги киши: «Мен унинг бир нарса еяётганини кўриб, ундан жирканиб қолганман ва уни емайман, деб қасам ичиб қўйганман», деди. Шунда у киши: «Бери кел, мен сенга бу ҳақда айтиб бераман. Мен бир неча ашъарийлар билан Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бориб, бизга улов беринг деб сўраганман. У зот: «Аллоҳга қасамки, сизларга улов бермайман, менда сизларга берадиган улов йўқ», дедилар. (Биз у ерда) Аллоҳ хоҳлаганча туриб қолдик. Кейин Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ўлжа туялар олиб келиб қолишди. У зот бизни чақириб, оқ ўркачли бешта туя буюрдилар. Йўлга тушгач, бирбиримизга: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни қасамларидан ғафлатда қолдирдик‑ку! Бу бизга баракали бўлмайди», дедикда, у зотнинг ҳузурларига қайтиб келиб, «Эй Аллоҳнинг Расули, олдингизга улов сўраб келган эдик. Сиз бизга улов бермасликка онт ичган эдингиз. Кейин эса бизга улов бердингиз. Ё унутдингизми, эй Аллоҳнинг Расули?» дедик. У зот шундай дедилар: «Аллоҳга қасамки, мен бирор қасам ичиб, кейин бошқасини ундан яхшироқ деб билсам, иншааллоҳ, ўша яхшироғини қилмай қўймайман, аммо уни (қасамни каффорат билан) ҳалоллаб оламан. Бораверинглар, чунки уловни сизларга Аллоҳ азза ва жалла берди».
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
326 - عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَاصِمٍ، عَنْ زَهْدَمٍ الْجَرْمِيِّ قَالَ: كُنَّا عِنْدَ أَبِي مُوسَى، فَدَعَا بِمَائِدَتِهِ وَعَلَيْهَا لَحْمُ دَجَاجٍ، فَدَخَلَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي تَيْمِ اللهِ، أَحْمَرُ شَبِيهٌ بِالْمَوَالِي، فَقَالَ لَهُ: هَلُمَّ، فَتَلَكَّأَ، فَقَالَ: هَلُمَّ، فَإِنِّي قَدْ رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم يَأْكُلُ مِنْهُ، فَقَالَ الرَّجُلُ: إِنِّي رَأَيْتُهُ يَأْكُلُ شَيْئًا، فَقَذِرْتُهُ، فَحَلَفْتُ أَنْ لَا أَطْعَمَهُ، فَقَالَ: هَلُمَّ أُحَدِّثْكَ عَنْ ذَلِكَ، إِنِّي أَتَيْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم فِي رَهْطٍ مِنَ الْأَشْعَرِيِّينَ نَسْتَحْمِلُهُ، فَقَالَ: «وَاللهِ، لَا أَحْمِلُكُمْ وَمَا عِنْدِي مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ»، فَلَبِثْنَا مَا شَاءَ اللهُ، فَأُتِيَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم بِنَهْبِ إِبِلٍ، فَدَعَا بِنَا، فَأَمَرَ لَنَا بِخَمْسِ ذَوْدٍ غُرِّ الذُّرَى، قَالَ: فَلَمَّا انْطَلَقْنَا، قَالَ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ: أَغْفَلْنَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم يَمِينَهُ، لَا يُبَارَكُ لَنَا، فَرَجَعْنَا إِلَيْهِ، فَقُلْنَا: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّا أَتَيْنَاكَ نَسْتَحْمِلُكَ، وَإِنَّكَ حَلَفْتَ أَنْ لَا تَحْمِلَنَا، ثُمَّ حَمَلْتَنَا، أَفَنَسِيتَ يَا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ: «إِنِّي وَاللهِ، إِنْ شَاءَ اللهُ، لَا أَحْلِفُ عَلَى يَمِينٍ، فَأَرَى غَيْرَهَا خَيْرًا مِنْهَا، إِلَّا أَتَيْتُ الَّذِي هُوَ خَيْرٌ وَتَحَلَّلْتُهَا، فَانْطَلِقُوا فَإِنَّمَا حَمَلَكُمُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ».
[خ 3133، م 1649، ت 1826، س 4346، د 3276، جه 2107].
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ азза ва жалла сизларни оталарингиз ила қасам ичишдан қайтаради», дедилар. Аллоҳга қасамки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бундан қайтарганларини эшитганимдан бери на тилга олиб, на нақл қилиб бундай онт ичмадим».
Имом Бухорий, Муслим, Термизий, Насаий, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган.
327 - عَنْ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ يَقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ يَنْهَاكُمْ أَنْ تَحْلِفُوا بِآبَائِكُمْ»، قَالَ عُمَرُ: فَوَاللهِ، مَا حَلَفْتُ بِهَا مُنْذُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم نَهَى عَنْهَا ذَاكِرًا، وَلَا آثِرًا.
[خ 2679، م 1646، ت 1533، س 3764، د 3249، جه 2094].