* «Фароиз» – «фариза» сўзининг кўплиги бўлиб, луғатда «ўлчанган», «кесиб, ажратиб берилган», «тақсимланган», «мажбурият» ва «баён қилинган» деган маъноларни англатади. Шариатдаги фарз амаллар ҳам қатъий белгилаб қўйилгани, очиқ баён қилингани ва мажбурий бўлгани учун «фарз» деб аталган. Бу ерда эса «фароиз» деганда мерос илми назарда тутилган.
Фиқҳий тушунча бўйича, маййитнинг ортидан шаръий ворисга қолган мол ва ҳуқуқлар «мерос» деб аталади. Мерос илми эса ҳар бир меросхўрнинг меросдаги мол ва ҳуқуқлардан тегадиган насибасини аниқлаб берадиган фиқҳий ва ҳисобий қоидаларни ўргатади.
Шариатда мерос тақсими аниқ белгилаб қўйилгани ва бу бевосита Қуръони Карим оятлари билан фарз қилингани боис, меросдан тегадиган улуш «фариза» деб аталиб, уларни ўрганувчи илм «фароиз илми», яъни «фаризаларни ўргатувчи илм» деб номланган.
(1) БОЛАНИНГ ОТА‑ОНАСИДАН МЕРОС ОЛИШИ ҲАҚИДА
(1) بَاب: مِيرَاثِ الْوَلَدِ مِنْ أَبِيهِ وَأُمِّهِ
2100.6732. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
2100/6732 - عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «أَلْحِقُوا الْفَرَائِضَ بِأَهْلِهَا، فَمَا بَقِيَ فَهْوَ لِأَوْلَى رَجُلٍ ذَكَرٍ».
(2) КИШИНИНГ ҚИЗИ БИЛАН ЎҒЛИНИНГ ҚИЗИ БИРГА МЕРОС ОЛИШИ ҲАҚИДА
(2) بَاب: مِيرَاثِ ابْنَةِ ابْنٍ مَعَ ابْنَةٍ
2101.6736. Ҳузайл ибн Шурайҳбил шундай деди:
«Абу Мусодан қиз, ўғилнинг қизи ва сингил(нинг мероси) ҳақида сўрашди. Шунда у: «Қизига ярим, синглисига ярим. Ибн Масъудга борсанг ҳам менинг айтганимни айтади», деди. Сўнг Ибн Масъуддан сўраб, Абу Мусонинг гапи ҳақида ҳам айтишди. Шунда у: «Ундай бўлса, мен адашибман-да, ҳидоят топганлардан эмас эканман-да?! Мен бу масалада Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қилган ҳукмни қиламан: қизга ярим, ўғилнинг қизига эса учдан иккини тўлдириш учун олтидан бир. Қолгани сингилга», деди. Абу Мусога бориб, Ибн Масъуднинг гапини айтган эдик, «Модомики, орангизда шундай олим бор экан, мендан ҳеч нарса сўраманглар», деди».
2101/6736 – عَنْ أبِي مُوسَى رَضِيَ الله عَنْهُ، أنَّهُ سُئِلَ عَنْ ابْنَةٍ وَابْنَةِ ابْنٍ وَأُخْتٍ، فَقَالَ: لِلابن النصف، وَلِلأُخْتِ النّصف، وَائت ابْنَ مَسْعُودٍ فَسَيُتَابِعُنِي، فَسُئِلَ ابْنُ مَسْعُودٍ، واُخْبِرَ بِقَوْلِ أبِي مُوسَى فَقَالَ: لَقَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِينَ، أَقْضِي فِيهَا بِمَا قَضَى النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: «لِلْاِبْنَةِ النِّصْفُ، وَلْاِبْنَةِ ابْنٍ السُّدُسُ تَكْمِلَةَ الثُّلُثَيْنِ، وَمَا بَقِيَ فَلِلْأُخْتِ».فَأُخْبِرَ أبِو مُوسَى بِقَوْلِ ابْنِ مَسْعُود، فَقَالَ: لَا تَسْأَلُونِي مَا دَامَ هَذَا الْحَبْرُ فِيكُمْ.
(3) ҚАВМНИНГ МАВЛОСИ УЛАРНИНГ ЎЗИДАН, (ҚАВМГА МАНСУБ) ҚИЗНИНГ ЎҒЛИ ҲАМ УЛАРДАН
(3) بَاب: مَوْلَى الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، وَابْنُ الْأُخْتِ مِنْهُمْ
2102.6761. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
2102/6761 - عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رَضِيَ الله عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «مَوْلَى الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ».
2103.6762. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
2103/6762 – وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «ابْنُ أُخْتِ الْقَوْمِ مِنْ أنفُسِهِمْ».
(4) ОТАСИДАН БОШҚАНИ ОТАМ ДЕБ ДАЪВО ҚИЛГАН КИШИ ҲАҚИДА
(4) بَاب: مَنِ ادَّعَى إِلَى غَيْرِ أَبِيهِ
2104/6766, 6767. Абу Усмондан ривоят қилинади:
«Саъд розияллоҳу анҳу: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Ким отасидан бошқани отаси эмаслигини била туриб, отам деб даъво қилса, жаннат унга ҳаромдир!» деяётганларини эшитдим», деди.
Кейин буни Абу Бакрага айтган эдим, «Мен буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан икки қулоғим билан эшитганман, қалбим билан англаганман», деди».
2104/6766 - عَنْ سَعْدٍ رَضِيَ الله عَنْهُ بْنِ أبِي وَقَّاصٍ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ: «مَنِ ادَّعَى إِلَى غَيْرِ أَبِيهِ وَهْوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ غَيْرُ أَبِيهِ، فَالْجَنَّةُ عَلَيْهِ حَرَامٌ».
2105.6768. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
2105/6768 - عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «لَا تَرْغَبُوا عَنْ آبَائِكُمْ، فَمَنْ رَغِبَ عَنْ أَبِيهِ فَهُوَ كُفْرٌ».