31-боб. Кишилар орасини ислоҳ қилиш баёни
Аллоҳ таоло: «Уларнинг кўп махфий суҳбатларидан – агар садақа беришга ёки бирон яхшилик қилишга ёки одамлар ўртасини ислоҳ қилишга буюрган бўлмасалар – ҳеч қандай фойда йўқдир» (Нисо сураси, 114-оят).
«Сулҳ (ажралиб кетишдан) яхшироқдир» (Нисо сураси, 128-оят).
«Бас, Аллоҳдан қўрқингиз ва ўз ораларингизни ўнглангиз!» (Анфол сураси, 1-оят).
«Мўминлар ҳеч шак-шубҳасиз оға-инилардир. Бас, сизлар икки – оға-инингизнинг ўртасини ўнглаб қўйинглар» (Ҳужурот сураси, 10-оят), деб айтган.
31- بَابُ الإصْلَاحِ بَيْنَ النَّاسِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى: {لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ}.
وَقَالَ تَعَالَى: {وَالصُّلْحُ خَيْرٌ}.
وَقَالَ تَعَالَى: {فَاتَّقُوا اللهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ}.
وَقَالَ تَعَالَى: {إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيكُمْ}.
255. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Қуёш чиққан ҳар бир кунда одамларнинг ҳар бир бўғими учун садақа лозим. Икки киши ўртасида адолат қилиш ҳам садақадир. Бир кишига улови борасида ёрдам бериб, уни миндириб қўйиши ёки юкини ортиб бериши ҳам садақадир. Ширин сўз ҳам садақадир. Намоз сари босган ҳар бир қадами ҳам садақадир. Йўлдан озорни олиб ташлаш ҳам садақадир».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Шунга ўхшаш ҳадис «Саҳиҳу Муслим»да ҳам келган.
Абу Зарр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизлардаги ҳар бир бўғим учун ҳар куни тонг отганда садақа бордир. Ҳар бир тасбеҳингиз (яъни, «Субҳоналлоҳ», дейишингиз) садақадир. Ҳар бир ҳамдингиз (яъни, «Алҳамдулиллаҳ», дейишингиз) ҳам садақадир. Ҳар бир таҳлилингиз (яъни, «Ла илаҳа иллаллоҳ», дейишингиз) ҳам садақадир. Ҳар бир такбирингиз (яъни, «Аллоҳу акбар», дейишингиз) ҳам садақадир. Яхшиликка буюришингиз ҳамда ёмонликдан қайтаришингиз ҳам садақадир. Чошгоҳ (зуҳо) пайтидаги икки ракат ўқиган намозингиз буларнинг ўрнига ўзи кифоя қилади», дедилар».
Имом Муслим ривоятлари.
Расулуллоҳ салллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Одам болаларидан барча киши уч юз олтмиш бўғим билан яратилган...», деб айтдилар. Имом Аҳмад ривояти.
Инсон жисмидаги бўғимлар Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам ўн тўрт аср олдин белгилаб, хабар берганларидек уч юз олтмиштадир. Ахир Расулуллоҳ салллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳдан бошқа ким ҳам хабар бера олар эди?!
– Умуртқада 147 та бўғим.
– Кўкракда 24 бўғим.
– Юқори томонда, яъни елка, тирсак, билак ва қўл суякларида 43 × 2 = 86 та бўғим.
– Пастки томонда, яъни сон, тизза, тўпиқ ва оёқ суякларида 44 × 2 = 88 та бўғим.
– Тосда 13 та бўғим.
– Жағда 2 та бўғим.
Жами: 147+24+86+88+13+2=360
255 - وَعَنْ أَبي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «كُلُّ سُلَامَى مِنَ النَّاسِ عَلَيْهِ صَدَقَةٌ كُلَّ يَوْمٍ تَطْلُعُ فِيهِ الشَّمْسُ، يَعْدِلُ بَيْنَ الاِثْنَيْنِ صَدَقَةٌ، وَيُعِينُ الرَّجُلَ فِي دَابَّتِهِ فَيَحْمِلُهُ عَلَيْهَا، أَوْ يَرْفَعُ لَهُ عَلَيْهَا مَتَاعَهُ صَدَقَةٌ، وَالْكَلِمَةُ الطَّيِّبَةُ صَدَقَةٌ، وَبِكُلِّ خَطْوَةٍ تَمْشِيهَا إِلَى الصَّلَاةِ صَدَقَةٌ، وَتُمِيطُ الأَذَى عَنِ الطَّرِيقِ صَدَقَةٌ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ. [خ 2989، م 1009 وسبق برقم 127].
ومعنى «يَعْدِلُ بَيْنَهُمَا»: يُصْلِحُ بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ.
256. Умму Кулсум бинти Уқба ибн Абу Муъайт розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни:
«Одамларнинг орасини ислоҳ қилаётган киши ёлғончи эмас, зеро у яхшиликни етказади [ёки «яхшиликни айтади»]», деганларини эшитдим.
Муттафақун алайҳ.
Имом Муслимнинг ривоятларида қуйидагилар зиёда қилинган:
Умму Кулсум: «Одамларнинг ҳеч бир гапида ёлғонга рухсат берилганини ҳеч қачон эшитмаганман. Уч ҳолатгина мустасно: урушда (ҳийла учун айтилган ёлғон); одамларнинг орасини ислоҳ қилиш учун (айтилган ёлғон) ҳамда эрнинг хотинига, хотиннинг эрига (ислоҳ учун) айтган гапи», дедилар.
Шарҳ: Ораларида жанжал келиб чиққан икки мусулмон ўртасини ислоҳ қилиш улкан савобли ишдир. Қуръони каримда бу ҳақда шундай дейилган:
“Албатта мўминлар оға-инидирлар. Бас, сизлар икки оға-инингиз ўртасини тузатиб қўйинглар ва Аллоҳдан қўрқинглар, шояд раҳм қилинсангизлар”.
(Ҳужурот сураси, 10-оят)
Бошқа бир оятда шундай дейилади:
“Бас, Аллоҳдан қўрқингиз ва ораларингизни тузатингиз! Агар мўмин бўлсангизлар”.
(Анфол сураси, 1-оят)
Икки мусулмон орасини ислоҳ қилиш ва уларнинг алоқаларини тикланишига уриниш нақадар яхши амал экани Қуръони каримнинг юқоридаги кўрсатмаларидан маълум бўлмоқда.
Кишилар орасини ислоҳ қилиш учун, уларга ўрталарида муҳаббат пайдо қиладиган, англашилмовчилик барҳам топишига сабаб бўладиган сўзларни етказишга ҳаракат қилиш керак. Бунинг учун зоҳиран воқеликка зид бўлган гапларни айтиш ҳам жоиздир. Масалан, икки одам бир-биридан ранжиб қолди. Улардан бирига: “У киши сизнинг ҳаққингизга дуои хайрлар қиляпти", деб ичида «У киши барча мусулмонлар учун умумий мағфиратни сўраб дуо қилади», деб ният қилса, «барча мусулмонлар» ичига қаршисидаги одам ҳам киради.
Умму Кулсум: «Одамларнинг ҳеч бир гапида ёлғонга рухсат берилганини ҳеч қачон эшитмаганман. Уч ҳолатгина мустасно: урушда (ҳийла учун айтилган ёлғон); одамларнинг орасини ислоҳ қилиш учун (айтилган ёлғон) ҳамда эрнинг хотинига, хотиннинг эрига (ислоҳ учун) айтган гапи», деб айтганлар.
Одамлар ўртасида ғазаб ва адоват тарқатиш шайтоний ишдир. Ҳадисларда маълум бўлишича, иблис инсонларни бир-бирига душман қилишдан хурсанд бўлганчалик бирор ишдан хурсанд бўлмас экан. Шунингдек, ҳадисларда шайтон эр-хотин ўртасига тафриқа солишни ўзининг энг катта ишларидан, деб билади. Бунинг акси ўлароқ, эр-хотин орасидаги совуқчиликни кетказиш ҳамда уларнинг ўрталарини ислоҳ қилишга ҳаракат қилиш бениҳоя ажру савобли ишдир.
Бу сўзларни айниқса катта оилада биргаликда истиқомат қиладиган кишилар ёдда тутишлари лозим. Бизнинг жамиятда қайнона, келин ва овсинлар ўртасида турли келишмовчиликлар бўлиб туради. Шундай ҳолатларда исломнинг мазкур таълимотини ёдда тутиб, унга амал қилсалар, дунё-ю охиратда икки баробар мукофотга эга бўладилар.
256 - وَعَنْ أُمِّ كُلْثُومٍ بِنْتِ عُقْبَةَ بْنِ أَبي مُعَيْطٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «لَيْسَ الْكَذَّابُ الَّذِي يُصْلِحُ بَيْنَ النَّاسِ فَيَنْمِي خَيْراً، أَوْ يَقُولُ خَيْراً». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ. [خ 2693، م 2605].
وَفِي رِوَايَةِ مُسْلِمٍ زِيَادَةٌ: قَالَتْ: وَلَمْ أَسْمَعْهُ يُرَخِّصُ في شَيْءٍ مِمَّا يَقُولُهُ النَّاسُ إِلَّا في ثَلَاثٍ، تَعْنِي: الحَرْبَ، وَالإِصْلَاحَ بَيْنَ النَّاسِ، وَحَدِيثَ الرَّجُلِ امْرَأَتَهُ، وَحَدِيثَ الْمَرْأَةِ زَوْجَهَا.
257. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади.
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эшик олдида товушини баланд кўтариб тортишаётганларнинг овозини эшитиб қолдилар. Уларнинг бири иккинчисидан қарзидан ўтиб беришини ва бирор енгиллик қилишини сўрарди. Наригиси эса: «Аллоҳга қасамки, бундай қилмайман!» дер эди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг олдига чиқиб: «Маъруф ишни қилмасликка Аллоҳнинг номига онт ичаётган киши қани?» дедилар. У: «Мен, эй Аллоҳнинг Расули. (Майли,) Буларнинг қай бирини истаса, ўша бўлақолсин», деди».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бу ҳадисдан хайрли ишни амалга оширмаслик учун ичилган қасамнинг кароҳияти ҳақида гапирилмоқда. Демак, бирор яхшиликни амалга оширмайман деб қасам ичган киши қасамини бузиб, қасамига каффорот тўламоғи маҳбубдир. Бунда ҳақ эгаларини шафоат қилиш ва хайрли ишларда шафоатни қабул қилишга далил бор.
257 - وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: سَمِعَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ صَوْتَ خُصُومٍ بِالْبَابِ عَالِيَةً أَصْوَاتُهُمَا، وَإِذَا أَحَدُهُمَا يَسْتَوْضِعُ الآخَرَ وَيَسْتَرْفِقُهُ فِي شَيْءٍ، وَهُوَ يَقُولُ: وَاللهِ؛ لَا أَفعَلُ، فَخَرَجَ عَلَيْهِمَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: «أَيْنَ الْمُتَأَلِّي عَلَى اللهِ لَا يَفْعَلُ الْمَعْرُوفَ؟» فَقَالَ: أَنَا يَا رَسُولَ اللهِ، فَلَهُ أَيُّ ذَلِكَ أَحَبَّ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ. [خ 2705، م 1557].
معنى «يَسْتَوْضِعُهُ»: يَسْأَلُهُ أَنْ يَضَعَ عَنْهُ بَعْضَ دَينِهِ. وَ«يَسْتَرفقُهُ»: يَسْأَلُهُ الرِّفْقَ وَ«الْمُتَأَلِّي»: الحَالِفُ.
258. Абу Аббос Саҳл ибн Саъд ас-Соъидий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Амр ибн Авф қабиласи орасида ёмон бир иш содир бўлгани(нинг хабари) етиб келди. Бир гуруҳ одамлари билан уларнинг орасини ислоҳ қилиш учун чиқиб кетдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушланиб қолдилар ва намоз вақти кирди. Шунда Билол розияллоҳу анҳу Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг ёнига келиб: «Эй Абу Бакр, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушланиб қолганлари аниқ. Намоз вақти кириб бўлди, одамларга имом бўлиб бера оласанми?» деди. У: «Ҳа, агар хоҳласанг», деди. Шунда Билол намозга иқома айтди ва Абу Бакр розияллоҳу анҳу олдинга ўтиб, таҳрима такбирини айтди. Одамлар ҳам таҳрима такбирини айтишди. (Сўнг) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сафларни орасидан ўтиб келиб, сафга турдилар. Одамлар қарсак чала бошлашди. Абу Бакр розияллоҳу анҳу намозида қайрилиб қарамас эди. Одамлар (қарсакни) кўпайтириб юборгач, қайрилиб қаради. Қараса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам турибдилар. У зот унга ишора қилиб, намозни ўқийверишга буюрдилар. Абу Бакр розияллоҳу анҳу қўлини кўтариб, Аллоҳга ҳамд айтди. Сўнг орқасига тисарилиб, сафга турди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олдинга ўтиб, одамларга намоз ўқиб бердилар. Фориғ бўлгач, одамларга юзланиб: «Эй одамлар! Сизларга нима бўлдики, намозда бирон нарса рўй берса, қарсак чалишга тушдингиз? Қарсак чалиш фақат аёллар учун. Кимнинг намозида бирон нарса рўй берса, «Субҳаналлоҳ» десин». Чунки «Субҳоналлоҳ», дейилганда бирор киши эшитса, ўгирилиб қарайди», дедилар. Сўнгра: «Эй Абу Бакр, сенга ишора қилганимда одамларга намоз ўқиб бераверишингга нима тўсқинлик қилди?» дедилар. Абу Бакр: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга имомлик қилиш Абу Қуҳофанинг ўғлига тўғри келмайди», деди».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бани Амр ибн Авф ансорийларнинг Авс қабилаларидан бўлиб, Қубо тарафда истиқомат қилар эдилар. Уларнинг орасида жанжал чиқиб, муштлашув бўлган, бир-бирларига тош отишган эдилар. Ана ўшанда, уларнинг ўрталарини ислоҳ қилиш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам борган эдилар.
Аср вақти кириб, ҳазрати Билол азон айтдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишига, агар намоз вақти бўлиб қолса-ю, мен келмасам, Абу Бакрга айтгин, одамларга жамоат намозини ўқиб берсин, деб кетган эдилар. Ҳазрати Билол бориб, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга ўша гапни айтиб, иқомат айтаверайми, дедилар. У киши: «Ҳа», дедилар. Намоз бошланди.
Шунда Расулуллоҳ алайҳиссалом етиб келиб, сафларни ёриб ўтиб биринчи сафга турдилар.
258 - وَعَنْ أَبِي العَبَّاسِ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ السَّاعِدِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بَلَغَهُ أَنَّ بَنِي عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ كَانَ بَيْنَهُمْ شَرٌّ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يُصْلِحُ بَيْنَهمْ فِي أُنَاسٍ مَعَهُ، فَحُبِسَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ وَحَانَتِ الصَّلَاةُ، فَجَاءَ بِلَالٌ إِلَى أَبي بَكْرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا فَقَالَ: يَا أَبَا بَكْرٍ؛ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَدْ حُبِسَ وَحَانَتِ الصَّلَاةُ، فَهَلْ لَكَ أَنْ تَؤُمَّ النَّاسَ؟ قَالَ: نَعَمْ إِنْ شِئْتَ، فَأَقَامَ بِلَالٌ (الصَّلَاةَ)، وَتَقَدَّمَ أَبُو بَكْرٍ فَكَبَّرَ وَكَبَّرَ النَّاسُ، وَجَاءَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَمْشِي فِي الصُّفُوفِ حَتَّى قَامَ فِي الصَّفِّ، فَأَخَذَ النَّاسُ فِي التَّصْفِيقِ، وَكَانَ أَبُو بَكْرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ لَا يَلْتَفِتُ فِي صَلَاتِهِ، فَلَمَّا أَكَثَرَ النَّاسُ (التَّصْفِيقَ) الْتَفَتَ؛ فَإِذَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَأَشَارَ إِلَيْهِ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَرَفَعَ أَبُو بَكْرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ يَدَهُ فَحَمِدَ اللهَ، وَرَجَعَ القَهْقَرَى وَرَاءَهُ حَتَّى قَامَ فِي الصَّفِّ، فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَصَلَّى للنَّاسِ، فَلَمَّا فَرَغَ أَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ فَقَالَ: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ؛ مَا لَكُمْ حِينَ نَابَكُمْ شَيْءٌ فِي الصَّلَاةِ أَخَذْتُمْ فِي التَّصْفِيقِ؟! إِنَّمَا التَّصْفِيقُ لِلنِّسَاءِ، مَنْ نَابَهُ شَيْءٌ فِي صَلَاتِهِ فَلْيَقُلْ: سُبْحَانَ اللهِ؛ فَإِنَّهُ لَا يَسْمَعُهُ أَحَدٌ حِينَ يَقُولُ: سُبْحَانَ اللهِ إِلَّا الْتَفَتَ، يَا أَبَا بَكْرٍ؛ مَا مَنَعَكَ أَنْ تُصَلِّيَ بِالنَّاسِ حِينَ أَشَرْتُ إِلَيْكَ؟» فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: مَا كَانَ يَنْبَغِي لابْنِ أَبي قُحَافَةَ أَنْ يُصَلِّيَ (بِالنَّاسِ) بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ. [خ 1234، م 421].
مَعْنَى «حُبِسَ»: أَمْسَكُوهُ لِيُضَيِّفُوهُ.