78-боб. Бошлиқлар ўз қўл остидагиларга мулойим, хайрихоҳ ва шафқатли бўлиб, уларни алдаб, қўполлик қилиб, манфаатларини зое қилиб, ҳожатларидан ғафлатда бўлишдан қайтариқ
Аллоҳ Таоло: «Ўзингизга эргашган мўмин бўлган кишилар учун қанотингизни паст тутинг (яъни уларга хуш хулқ билан камтарона муносабатда бўлинг)» (Шуаро сураси, 215-оят).
«Албатта, Аллоҳ адолатга, чиройли амаллар қилишга ва қавм-қариндошга яхшилик қилишга буюрур ҳамда бузуқлик, ёмон ишлар ва зўравонликлардан қайтарур. У Зот шояд ибрат-эслатма олурсизлар, деб сизларга панд-насиҳат қилур» (Наҳл сураси, 90-оят), деб айтган.
78- بَابُ أَمْرِ وُلَاةِ الأُمُورِ بِالرِّفْقِ بِرِعَايَاهُمْ، وَنَصِيحَتِهِمْ، وَالشَّفَقَةِ عَلَيهِمْ، وَالنَّهْيِ عَنْ غِشِّهِمْ وَالتَّشْدِيدِ عَلَيهِمْ وَإِهْمَالِ مَصَالِحِهِمْ وَالغَفْلَةِ عَنْهُمْ وَعَنْ حَوَائِجِهِمْ
قَالَ اللهُ تَعَالَى: {وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ} [الشعراء - 215].
قَالَ تَعَالَى: {إنَّ اللهَ يَأمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ} [النحل - 90].
665. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Ҳар бирингиз мутасаддидир ва ҳар бирингиз қўл остидагилари учун масъулдир. Имом мутасаддидир ва қўл остидагилари учун масъулдир. Эркак ўз оиласида мутасаддидир ва қўл остидагилари учун масъулдир. Аёл эрининг уйида мутасаддидир ва қўл остидагилари учун масъулдир. Ходим ўз хожасининг мол-мулкида мутасаддидир ва қўл остидагилари учун масъулдир». Ҳар бирингиз мутасаддидир ва ҳар бирингиз қўл остидагилари учун масъулдир», деяётганларини эшитдим».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бу ҳадиснинг шарҳи 290-рақамли ҳадис остида келтирилган.
665 - وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «كُلُّكُمْ رَاعٍ، وَكُلُّكُمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ؛ الإِمَامُ رَاعٍ وَمَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، وَالرَّجُلُ رَاعٍ فِي أَهْلِهِ وَمَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، وَالْمَرْأَةُ رَاعِيَةٌ فِي بَيْتِ زَوجِهَا وَمَسْؤُولَةٌ عَنْ رَعِيَّتِهَا، وَالخَادِمُ رَاعٍ فِي مَالِ سَيِّدِهِ وَمَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، وَكُلُّكُمْ رَاعٍ وَمَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 893 م 1829 وسبق برقم 290].
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг:
«Аллоҳ бир бандани бирон раиятга масъул қилса-ю, ўлаётган куни раиятига алдамчилик қилган ҳолда ўлса, Аллоҳ унга жаннатни ҳаром қилади», деганларини эшитганман», деб айтганларини эшитдим.
Муттафақун алайҳ.
Бошқа ривоятда: «(Аллоҳ бир бандани бир раиятга мутасадди қилса‑ю), у уларга холис бўлмаса, жаннатнинг ҳидини ҳам ҳидламайди», дейилган».
Имом Муслимнинг бошқа ривоятида:
«Қай бир амир мусулмонлар ишига бош бўлиб, кейин улар учун жидду жаҳд қилмаса, холис бўлмаса, улар билан бирга жаннатга кирмайди», дейилган.
Шарҳ: «Холис бўлмаса» деганда ўзига ишониб топширилган раиятга масъулиятсизлик билан ёндашиб, уларни зое қилиш, ҳақ-ҳуқуқларини поймол қилиш, адолат ўрнатмаслик кабилар назарда тутилган.
Ҳадиснинг тўла шакли қуйидагича бўлган:
«Маъқил ибн Ясор Музаний ўлими олдидаги бетоблигида Убайдуллоҳ ибн Зиёд уни кўргани борди. Маъқил шундай деди: «Мен сенга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитган бир ҳадисимни айтиб бермоқчиман. Ҳали яшайман деб ўйлаганимда сенга уни айтиб бермаган бўлардим. Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Аллоҳ бир бандани бирон раиятга масъул қилса-ю, ўлаётган куни раиятига алдамчилик қилган ҳолда ўлса, Аллоҳ унга жаннатни ҳаром қилади», деганларини эшитганман». (Имом Муслим ривояти).
666 - وَعَنْ أَبِي عَلِيٍّ مَعْقِلِ بْنِ يَسَارٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «مَا مِنْ عَبْدٍ يَسْتَرْعِيهِ اللهُ رَعِيَّةً، يَمُوتُ يَوْمَ يَمُوتُ وَهُوَ غَاشٌّ لِرَعِيَّتِهِ إلَّا حَرَّمَ اللهُ عَلَيهِ الجَنَّةَ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 7151، م 142].
وَفِي رِوَايَةٍ: «فَلَمْ يَحُطْهَا بِنَصِيحَةٍ لَمْ يَجِدْ رَائِحَةَ الجَنَّةِ» [خ 7150].
وَفِي رِوَايَةٍ لِمُسْـلِمٍ: «مَا مِنْ أَمِيرٍ يَلِي أُمُورَ الْمُسْلِمِينَ، ثُمَّ لَا يَجْهَدُ لَهُمْ، وَيَنْصَحُ لَهُمْ إِلَّا لَمْ يَدْخُلْ مَعَهُمُ الجَنَّةَ» [142/229].
667. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитдим, у зот мана шу уйимда: «Аллоҳим, ким умматимнинг бирон ишига бошлиқ бўлиб, уларни машаққатга солса, Сен ҳам уни машаққатга солгин! Ким умматимнинг бирон ишига бошлиқ бўлиб, уларга шафқат қилса, Сен ҳам унга шафқат қилгин», деганлар».
Имом Муслим ривояти.
Шарҳ: Ҳадиснинг тўла матни қуйидагича:
Абдурраҳмон ибн Шумосадан ривоят қилинади:
«Оишанинг ҳузурига бир нарса ҳақида сўрагани бордим. «Сен кимлардансан?» деди. «Миср аҳлиданман», дедим. «Раҳбарингиз сизларга ғазотда қандай муомала қилди?» деди. «Унда бирон айб кўрмадик. Бирортамизнинг туяси ўлса, туя берар, қули ўлса, қул берар, нафақага муҳтож бўлса, нафақа берар эди», деди. (Оиша) шундай деди: «Унинг укам Муҳаммад ибн Абу Бакрга қилган иши мени Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитган нарсамни сенга айтишга тўсқинлик қилмайди. У зот мана шу уйимда: «Аллоҳим, ким умматимнинг бирон ишига бошлиқ бўлиб, уларни машаққатга солса, Сен ҳам уни машаққатга солгин! Ким умматимнинг бирон ишига бошлиқ бўлиб, уларга шафқат қилса, Сен ҳам унга шафқат қилгин», деганлар» (Имом Муслим ривояти).
667 - وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ فِي بَيْتِي هَذَا: «اللَّهُمَّ مَنْ وَلِيَ مِنْ أَمْرِ أُمَّتِي شَيْئاً فَشَقَّ عَلَيهِمْ فَاشْقُقْ عَلَيهِ، وَمَنْ وَلِيَ مِنْ أَمْرِ أُمَّتِي شَيْئاً فَرَفَقَ بِهِمْ فَارْفُقْ بِهِ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [1828].
668. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«У зот: «Бану Исроилни анбиёлар бошқарар эди. Ҳар сафар бир набий вафот этса, унинг ўрнига яна бир набий келар эди. Аммо мендан кейин набий йўқ, фақат халифалар бўлади. Улар кўп бўлишади», дедилар. «Унда бизни нимага буюрасиз?» дейишди. У зот: «Доим аввалгисининг байъатига вафо қилинглар, уларнинг ҳақларини адо этинглар. Ўзингизнинг ҳаққингизни эса Аллоҳдан сўранг. Зотан, Аллоҳ уларга берган раъияти хусусида уларни саволга тутади», дедилар».
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Уламолар бу ҳадиснинг маъносини қуйидагича шарҳлашган: «Ҳар доим биринчи байъатга вафо қилинг, кейингисини рад этинг. Вақти келиб, ўша биринчи байъат берилган киши бирор сабабга кўра кетса, у ҳолда ундан кейинги биринчи раҳбарга қилинган байъатга вафо қилинг, кейингиларини рад этинг». Бир раҳбар сайлангандан кейин бошқа раҳбарга қилинган иккинчи байъат қасддан ёки билмай қилинишидан қатъи назар, ботил ҳисобланади. Чунки бир вақтда икки раҳбар бўлса, давлат фирқаларга бўлиниб, фитнага сабаб бўлиши мумкин».
668 - وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «كَانَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ تَسُوسُهُمُ الأَنْبِيَاءُ، كُلَّمَا هَلَكَ نَبِيٌّ خَلَفَهُ نَبِيٌّ، وَإنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي، وَسَيَكُونُ بَعْدِي خُلَفَاءُ فَيَكْثُرُونَ»، قَالُوا: فَمَا تَأْمُرُنَا؟ قَالَ: «أَوفُوا بِبَيْعَةِ الأَوَّلِ، ثُمَّ أَعْطُوهُمْ حَقَّهُمْ، وَاسْأَلُوا اللهَ الَّذِي لَكُمْ؛ فَإنَّ اللهَ تَعَالَى سَائِلُهُمْ عَمَّا اسْتَرْعَاهُمْ». مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 3455، م 1842].
Бу киши Убайдуллоҳ ибн Зиёднинг ҳузурига кириб: «Эй ўғилчам, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан: «Бошлиқларнинг энг ёмони бузғунчилардир», деганларини эшитганман. Ўшалардан бўлиб қолишдан эҳтиёт бўл!» деди.
Муттафақун алайҳ.
Шарҳ: Бу ҳадиснинг шарҳи 199-рақамли ҳадис остида келтирилган.
669 - وَعَنْ عَائِذِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّهُ دَخَلَ عَلَى عُبَيدِ اللهِ ابْن زِيادٍ، فَقَالَ لَهُ: أَيْ بُنَيَّ، إِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «إنَّ شَرَّ الرِّعَاءِ الحُطَمَةُ» فَإيَّاكَ أَنْ تَكُونَ مِنْهُمْ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [م 1830][1].
Бу киши Муовия розияллоҳу анҳуга: «Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан:
«Аллоҳ кимни мусулмонларнинг бирор ишига раҳбар қилиб қўйса ва уларнинг ҳожат, эҳтиёж ва фақирликларини эшитишдан тўсилиб олса, Аллоҳ ҳам Қиёмат куни унинг эҳтиёжи, ҳожати ва муҳтожлигини эшитишдан ҳижобланади».
Шундан кейин Муовия одамларнинг эҳтиёжи учун бир кишини тайин қилиб қўйди».
Абу Довуд ва Термизий ривояти.
Шарҳ: Мусулмон раҳбар деганда мусулмонларнинг ҳоким-бошлиқлари, агар улар мавжуд бўлмаса, уламолар ва Ислом даъватчилари назарда тутилади.
Ҳадисдан олинадиган хулосалар:
– Жазо ҳам ўша амалнинг жинсидан бўлади. Зеро бошлиқ раъийятнинг ҳожатини рўёбга чиқаришдан ўзини панага олиб, халқ билан ўзи орасида тўсиқ пайдо қилса, Аллоҳ ҳам Қиёмат куни оғир вазиятда у кишидан тўсилиб олади оқибатда у киши кўмаксиз қолади.
– Саҳобаларнинг Расулуллоҳ с.а.в.нинг суннатларига лаббай деб зудлик билан амал қилишлари ҳамда Аллоҳга йўлиқадиган кундан улкан хавфда бўлишлари. Мана бунга Муовия ибн Абу Суфённинг ҳатти ҳаракатлари мисол бўлади. У кишига бу ҳақда ҳадис етиб келиши билан ўзлари номларидан бир одамни кишиларни ҳожатини чиқариши учун вакил қилиб қўйдилар.
670 - وَعَنْ أَبِي مَرْيمَ الأَزدِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّهُ قَالَ لِمُعَاوِيةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «مَنْ وَلَّاهُ اللهُ شَيْئاً مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِينَ، فَاحْتَجَبَ دُوْنَ حَاجَتِهِمْ وَخَلَّتِهِمْ وَفَقْرِهِمْ احْتَجَبَ اللهُ دُونَ حَاجَتِهِ وَخَلَّتِهِ وَفَقْرِهِ يَوْمَ القِيَامَةِ» فَجَعَلَ مُعَاوِيةُ رَجُلًا عَلَى حَوَائِجِ النَّاسِ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ، وَالتِّرْمِذِيُّ [د 2948، ت 1332].