(1) ВАСИЯТЛАР ВА НАБИЙ СОЛЛАЛЛОҲУ АЛАЙҲИ ВАСАЛЛАМНИНГ «КИШИНИНГ ВАСИЯТИ ҲУЗУРИДА ЁЗИЛГАН (БЎЛИШИ ЛОЗИМ)» ДЕГАН СЎЗЛАРИ ҲАҚИДА
* «Васият» арабча сўз бўлиб, аслида таъкидли буйруқ, амру фармон деган маънони билдиради. Унинг оддий буйруқдан асосий фарқи шундаки, ундан англашилган буйруқ феъли буйруқ айтилган ўриндан бошқа жойда бажарилади. Бошқача қилиб айтганда, бирор ишни буйруқ айтилган ўриндан бошқа жойда бажарилиши кўзда тутилса, «амр» ўрнига «васият» сўзи ишлатилади. Шунинг учун ҳам кишининг вафотидан кейин бажариладиган буйруғи васият деб аталган. Шариат истилоҳида васият деб бирор нарсани ўлимдан кейин мулк қилиб беришга айтилади. Васият қилиш аслида мустаҳаб амаллардандир. Ушбу китобда васият ва унга боғлиқ бўлган вақф масалалари ўрганилади.
(1) بَاب: الْوَصَايَا
1166.2738. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Васият қиладиган нарсаси бор мусулмон кишининг ҳузурида васияти ёзилмаган ҳолда икки кеча тунашга ҳаққи йўқ», дедилар».
1166/2738 - عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: مَا حَقُّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ، لَهُ شَيْءٌ يُوصِي فِيهِ، يَبِيتُ لَيْلَتَيْنِ، إِلَّا وَوَصِيَّتُهُ مَكْتُوبَةٌ عِنْدَهُ.
1167.2739. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қайнилари, Жувайрия бинт Ҳориснинг укаси Амр ибн Ҳорис розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида оқ хачир, қурол ва садақа қилган ерларидан бошқа на дирҳам, на динор, на қул, на чўри, на бошқа нарса қолдирдилар».
1167/2739 - عَنْ عَمْرِو بْنِ الْحَارِثِ رَضِيَ الله عَنْهُ - خَتَنِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم، أَخِي جُوَيْرِيَةَ بِنْتِ الْحَارِثِ – قَالَ: مَا تَرَكَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم عِنْدَ مَوْتِهِ دِرْهَمًا، وَلَا دِينَارًا، وَلَا عَبْدًا، وَلَا أَمَةً، وَلَا شَيْئًا، إِلَّا بَغْلَتَهُ الْبَيْضَاءَ وَسِلَاحَهُ، وَأَرْضًا جَعَلَهَا صَدَقَةً.
1168.2740. Талҳа ибн Мусарриф бундай сўзлаб берди:
«Абдуллоҳ ибн Абу Авфо розияллоҳу анҳумодан: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам васият қилганмидилар?» деб сўрадим. Шунда у: «Йўқ», деди. «Васият қилиш одамларга қандай қилиб фарз бўлиб қолди [ёки қандай қилиб васият қилишга буюрилдилар]?» дедим. «У зот Аллоҳнинг Китобини васият қилдилар», деди».
1168/2740 - عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ أَبِي أَوْفَى رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أنَّهُ سُئِلَ: هَلْ كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم أَوْصَى؟ فَقَالَ: لَا، فَقِلَ لَه: كَيْفَ كُتِبَ عَلَى النَّاسِ الْوَصِيَّةُ، أَوْ أُمِرُوا بِالْوَصِيَّةِ؟ قَالَ: أَوْصَى بِكِتَابِ اللهِ.
(2) ЎЛИМ ЧОҒИДА САДАҚА ҚИЛИШ ҲАҚИДА
(2) بَاب: الصَّدَقَةِ عِنْدَ الْمَوْتِ
1169.2748. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Эй Аллоҳнинг Расули, қайси садақа афзал?» деди. У зот: «Бойликни орзу қилиб, фақирликдан қўрқа туриб, соғ-саломат ва ҳарис бўлган ҳолингда садақа қилишинг. Лекин буни жон ҳалқумга етгунгача чўзма. Сен «фалончига унча, пистончига бунча», дейсану, ҳолбуки у аллақачон фалончиники бўлиб бўлган», дедилар».
1169/2748 - عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم يَا رَسُولَ اللهِ، أَيُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ؟ قَالَ: أَنْ تَصَدَّقَ وَأَنْتَ صَحِيحٌ حَرِيصٌ، تَأْمُلُ الْغِنَى، وَتَخْشَى الْفَقْرَ، وَلَا تُمْهِلْ، حَتَّى إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ، قُلْتَ: لِفُلَانٍ كَذَا، وَلِفُلَانٍ كَذَا، وَقَدْ كَانَ لِفُلَانٍ.
(3) АЁЛЛАР ВА ФАРЗАНД ҲАМ ҚАРИНДОШЛАРГА КИРАДИМИ?
(3) بَاب: هَلْ يَدْخُلُ النِّسَاءُ وَالْوَلَدُ فِي الْأَقَارِبِ؟
1170.2753. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:
«Аллоҳ азза ва жалла «Ва яқин қариндош-уруғларингни огоҳлантир» оятини нозил қилганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам туриб: «Эй Қурайш жамоаси! – ёки шунга ўхшаш сўз айтганлар – Ўз жонларингизни сотиб олинг. Мен Аллоҳдан келадиган ҳеч бир нарсани (азобни) сиздан қайтара олмайман. Эй Бану Абдуманоф! Мен Аллоҳдан келадиган ҳеч бир нарсани (азобни) сиздан қайтара олмайман! Эй Аббос ибн Абдулмутталиб! Мен Аллоҳдан келадиган ҳеч бир нарсани (азобни) сендан қайтара олмайман! Эй Аллоҳнинг Расулининг аммаси Сафийя! Мен Аллоҳдан келадиган ҳеч бир нарсани (азобни) сендан қайтара олмайман! Эй Муҳаммаднинг қизи Фотима! Молимдан хоҳлаганингни сўра! Бироқ мен Аллоҳдан келадиган ҳеч бир нарсани (азобни) сендан қайтара олмайман!» дедилар».
1170/2753 - وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم حِينَ أَنْزَلَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: ﮋﭿ ﮀ ﮁﮊ [الشعراء: 214] قَالَ: يَا مَعْشَرَ قُرَيْشٍ - أَوْ كَلِمَةً نَحْوَهَا - اشْتَرُوا أَنْفُسَكُمْ، لَا أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللهِ شَيْئًا، يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ لَا أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللهِ شَيْئًا، يَا عَبَّاسُ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَا أُغْنِي عَنْكَ مِنَ اللهِ شَيْئًا، وَيَا صَفِيَّةُ عَمَّةَ رَسُولِ اللهِ لَا أُغْنِي عَنْكِ مِنَ اللهِ شَيْئًا، وَيَا فَاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّدٍ، سَلِينِي مَا شِئْتِ مِنْ مَالِي، لَا أُغْنِي عَنْكِ مِنَ اللهِ شَيْئًا.
(4) АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ «ЕТИМЛАРНИ ТО НИКОҲ(ЁШИ)ГА ЕТГУНЛАРИЧА СИНАБ ТУРИНГЛАР», ДЕГАН СЎЗИ[1] ҲАҚИДА
(4) بَاب: قَوْلِ اللهِ تَعَالَى:
1171.2764. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида Умар ўзининг бир мулкини садақа қилди. У Самғ деб аталарди. У хурмозор эди. Умар: «Эй Аллоҳнинг Расули, мен бир мулкка эга бўлдим, у мендаги энг яхши нарса. Мен шуни садақа қилмоқчиман», деди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Унинг аслини садақа (яъни вақф)* қил. У сотилмайди, совға қилинмайди ва мерос қилиб ҳам олинмайди, лекин меваси нафақа қилинади», дедилар. Умар уни садақа қилди. Унинг бу садақаси Аллоҳнинг йўлида қул озод қилишга, мискинларга, меҳмонга, йўқсил йўлчига ва қариндошларга бўлди. Уни тасарруф қилиб турган кишига даромад манбаи қилиб олмаган ҳолда ундан маъруф ила ейишида ёки дўстига едиришида гуноҳ йўқ».
* Вақф ҳам аслида садақанинг бир тури бўлгани учун шундай дейилган.
1171/2764 - عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ أبَاهُ تَصَدَّقَ بِـمَالٍ لَهُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم، وَكَانَ يُقَالُ لَهُ: ثَـمْغٌ، وَكَانَ نَخْلًا، فَقَالَ عُمَرُ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنِّي اسْتَفَدْتُ مَالًا، وَهْوَ عِنْدِي نَفِيسٌ، فَأَرَدْتُ أَنْ أَتَصَدَّقَ بِهِ، فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: تَصَدَّقْ بِأَصْلِهِ، لَا يُبَاعُ وَلَا يُوهَبُ وَلَا يُورَثُ، وَلَكِنْ يُنْفَقُ ثَـمَرُهُ. فَتَصَدَّقَ بِهِ عُمَرُ، فَصَدَقَتُهُ ذَلِكَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَفِي الرِّقَابِ، وَالْمَسَاكِينِ، وَالضَّيْفِ، وَابْنِ السَّبِيلِ، وَلِذِي الْقُرْبَى، وَلَا جُنَاحَ عَلَى مَنْ وَلِيَهُ أَنْ يَأْكُلَ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ، أَوْ يُوكِلَ صَدِيقَهُ غَيْرَ مُتَمَوِّلٍ بِهِ.
(5) АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ «АЛБАТТА, ЕТИМЛАРНИНГ МОЛЛАРИНИ ЗУЛМ ИЛА ЕЙДИГАНЛАР ҚОРИНЛАРИГА ЎТ-ОЛОВНИ ЕЙДИЛАР, ХОЛОС. ВА ТЕЗДА ЛОВУЛЛАГАН ДЎЗАХГА КИРУРЛАР», ДЕГАН СЎЗИ ҲАҚИДА
(5) بَاب: قَوْلِ اللهِ تَعَالَى: إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا ۖ وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا
1172.2766. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Етти ҳалок қилувчидан узоқ бўлинглар!» дедилар. «Эй Аллоҳнинг Расули, улар нималар?» дейишди. «Аллоҳга ширк келтириш; сеҳр қилиш; Аллоҳ (ўлдиришни) ҳаром қилган жонни ноҳақ ўлдириш; рибо ейиш; етимнинг молини ейиш; қўшин бостириб келганда ортга қочиш; ўзини сақлаган, мўмина, покдомон аёлларга туҳмат қилиш», дедилар».
1172/2766 - عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: اجْتَنِبُوا السَّبْعَ الْمُوبِقَاتِ. قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، وَمَا هُنَّ؟ قَالَ: الشِّرْكُ بِاللهِ، وَالسِّحْرُ، وَقَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللهُ إِلَّا بِالْحَقِّ، وَأَكْلُ الرِّبَا وَأَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ، وَالتَّوَلِّي يَوْمَ الزَّحْفِ، وَقَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ الْغَافِلَاتِ.
(6) ВАҚФДА ИШ ЮРИТУВЧИНИНГ НАФАҚАСИ ҲАҚИДА
(6) بَاب: نَفَقَةِ الْقَيِّمِ لِلْوَقْفِ
1173.2776. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Меросхўрларим бир динорни ҳам тақсимлаб олишмасин. Аёлларимнинг нафақаси ва омилимнинг таъминотидан ташқари нима қолдирган бўлсам, садақадир», дедилар».
1173/2776 - عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: لَا يَقْتَسِمْ وَرَثَتِي دِينَارًا وَلا دِرْهَمًا، مَا تَرَكْتُ بَعْدَ نَفَقَةِ نِسَائِي وَمَئُونَةِ عَامِلِي، فَهْوَ صَدَقَةٌ.
(7) ЕР ЁКИ ҚУДУҚНИ ВАҚФ ҚИЛИБ, БОШҚА МУСУЛМОНЛАР НЕЧА ҚОВҒА ОЛСА, ЎЗИ УЧУН ҲАМ ЎШАНЧА БЎЛИШИНИ ШАРТ ҚИЛСА...
(7) بَاب: إِذَا وَقَفَ أَرْضًا أَوْ بِئْرًا، وَاشْتَرَطَ لِنَفْسِهِ مِثْلَ دِلَاءِ الْمُسْلِمِينَ
1174.2778. Абу Абдурраҳмондан ривоят қилинади:
«Усмон розияллоҳу анҳу қамал қилинганида уларнинг (қамал қилганларнинг) олдига чиқиб: «Сизлардан Аллоҳни ўртага қўйиб сўрайман, – ҳолбуки мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларидан бошқалардан Аллоҳни ўртага қўйиб сўрамайман, – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким Румани* қазиса, унга жаннат бўлади», деганларида, уни мен қазиганимни билмайсизларми? У зот: «Ким Жайшул-ъусрани* жиҳозласа, унга жаннат бўлади», деганларида, уни мен жиҳозлаганимни билмайсизларми?» деди. Айтган нарсаларини тасдиқлашди».
Умар ўз вақфида: «Уни тасарруф қилиб турган кишига ундан ейишида гуноҳ йўқ», деган.
Гоҳида вақф қилувчининг ўзи ҳам, ундан бошқа одам ҳам уни тасарруф қилаверади, бу ҳар ким учун ҳам мумкин.
* Рума – Мадинадаги булоқ ёки қудуқнинг номи. Рума аслида булоқ бўлган. Мусулмонлар Мадинага келганларида бу ернинг суви уларга ёқмаган. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларни мана шу булоқни сотиб олишга чақирганларида Усмон розияллоҳу анҳу уни 35000 дирҳамга сотиб олган. Кейин уни қазиб, кенгайтирган («Умдатул-қорий»).
* Жайшул-ъусра «қийинчилик лашкари» дегани. Табук ғазотига чиққан лашкар шундай номланган, чунки бу ғазот ёзнинг жазирма кунларида, оғир бир вазиятда ўтган. Ўшанда Усмон розияллоҳу анҳу ана шу лашкарни тўлиқ жиҳозлаганлар.
1174/2778 - عَنْ عُثْمَانَ رَضِيَ الله عَنْهُ أنَّهُ قَالَ حَيْثُ حُوصِرَ: أَنْشَدُكُمْ اللهُ، وَلَا أَنْشُدُ إِلَّا أَصْحَابَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم، أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: مَنْ حَفَرَ رُومَةَ فَلَهُ الْجَنَّةُ، فَحَفَرْتُهَا، أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ قَالَ: مَنْ جَهَّزَ جَيْشَ الْعُسْرَةِ فَلَهُ الْجَنَّةُ، فَجَهَّزْتُهُمْ؟ قَالَ: فَصَدَّقُوهُ بِـمَا قَالَ.
(8) АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ «ЭЙ ИЙМОН КЕЛТИРГАНЛАР! БИРОРТАНГИЗГА ЎЛИМ КЕЛГАНДА...», ДЕГАН СЎЗИ* ҲАҚИДА
Оятнинг тўлиқ шакли: «Эй иймон келтирганлар! Бирортангизга ўлим келганда – васият чоғида ўзингиздан бўлган икки адолатли киши, агар ер юзида кезиб юрган бўлсангиз-у, сизга ўлим мусибати етса, ўзгалардан икки киши ўртангизда гувоҳ бўлсин. Агар шубҳа қилсангиз, икковларини намоздан кейин ушлаб турасиз ва улар: «Гарчи қариндош (учун) бўлса ҳам, у(қасам)ни ҳеч бир баҳога сотмасмиз ва Аллоҳнинг (буюрган) гувоҳлигини беркитмасмизки, у ҳолда, албатта, гуноҳкорлардан бўлиб қоламиз», деб Аллоҳ номи ила қасам ичарлар. Агар икковларининг гуноҳга борганлари билиниб қолса, ўринларига устиларига ноҳақлик тушганлардан иккита яқинроқлари турурлар ва: «Шубҳасиз, бизнинг гувоҳлигимиз уларнинг гувоҳликларидан тўғрироқ ва биз тажовуз қилмадикки, у ҳолда, албатта, золимлардан бўлиб қолурмиз», деб Аллоҳ номи ила қасам ичарлар. Мана шу гувоҳликни ҳаққоний адо этишларига ёки қасамларидан сўнг қасамлар қайтарилишидан қўрқишларига яқинроқдир. Аллоҳга тақво қилинглар ва қулоқ осинглар. Аллоҳ фосиқ қавмларни ҳидоят қилмас».
(8) بَاب: قَوْلُ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الْمَوْتِ
1175.2780. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Бану Саҳмлик бир киши Тамим Дорий ва Адий ибн Баддолар билан йўлга чиқди. Саҳмий бирорта мусулмон бўлмаган бир ерда вафот этди. Иккови унинг қолдирган нарсасини олиб келишганда тилла билан гул солинган бир кумуш жомни йўқотишган эди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам икковига қасам ичирдилар. Кейин жом Маккадан топилди. Улар: «Биз буни Тамим ва Адийдан сотиб олганмиз», дейишди. Шунда унинг (Саҳмийнинг) дўстларидан икки киши туриб: «Бизнинг гувоҳлигимиз манави икковининг гувоҳлигидан ҳақлироқ, ҳақиқатан ҳам жом ҳамроҳлариники (яъни Саҳмийники)», деб қасам ичишди. Улар ҳақида ушбу оят нозил бўлди: «Эй иймон келтирганлар! ...ўртангизда гувоҳ бўлсин...».
1175/2780 - عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي سَهْمٍ مَعَ تَمِيمٍ الدَّارِيِّ وَعَدِيِّ بْنِ بَدَّاءٍ، فَمَاتَ السَّهْمِيُّ بِأَرْضٍ لَيْسَ بِهَا مُسْلِمٌ، فَلَمَّا قَدِمَا بِتَرِكَتِهِ فَقَدُوا جَامًا مِنْ فِضَّةٍ مُخَوَّصًا مِنْ ذَهَبٍ، فَأَحْلَفَهُمَا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم، ثُمَّ وُجِدَ الْجَامُ بِـمَكَّةَ، فَقَالُوا: ابْتَعْنَاهُ مِنْ تَـمِيمٍ وَعَدِيٍّ، فَقَامَ رَجُلَانِ مِنْ أَوْلِيَائِهِ، فَحَلَفَا: لَشَهَادَتُنَا أَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِهِمَا، وَإِنَّ الْجَامَ لِصَاحِبِهِمْ. قَالَ: وَفِيهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ ﮋﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮊ
[الـمائدة: 106]