1760.4981. Абу Ҳурайрадан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Анбиёлар ичида бирорта набий йўқки, унга одамлар иймон келтирганлари мислича (мўъжизалар) ато этилмаган бўлса. Менга берилгани эса Аллоҳ менга ваҳий қилган ваҳийдир. Бас, мен қиёмат куни уларнинг ичида тобеъси энг кўпи бўламан деб умид қиламан».

Изоҳ: Бу ҳадиснинг мазмуни жуда ҳам кенг бўлиб, уни турли маъноларда тушуниш мумкин. Шориҳларнинг изоҳларидан хулоса қилиб айтганда, бу ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай демоқчилар: «Аввалги пайғамбарлар алайҳимуссаломга ҳам мўъжизалар берилган. Уларга берилган мўъжизалар ўша даврдаги одамлар кўриб, иймон келтириши учун етарли даража, миқдор ва кўламда бўлган. Пайғамбарлар вафот этиши билан уларнинг мўъжизалари ҳам тўхтаган. Аммо менга берилган энг буюк мўъжиза – бу менга қилинган ваҳий, яъни Қуръони Каримдир. У эса қиёматга қадар барҳаёт қолажак. Бинобарин, уни кўриб, ўрганиб, иймон келтирадиганлар бардавом бўлиб бораверади. Шундан умид қиламанки, пайғамбарлар ичида эргашувчиси энг кўпи мен бўламан».

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Менга берилгани эса Аллоҳ менга ваҳий қилган ваҳийдир», деган гаплари у зотга бундан бошқа мўъжиза берилмаган, деган маънони англатмайди, балки бу у зотга берилган, бошқа пайғамбарларда ўхшаши бўлмаган энг катта мўъжиза бўлиб, бошқа пайғамбарларнинг мўъжизалари бу буюк мўъжиза олдида гўё йўқдек гап, деган мазмунни билдиради. Қолаверса, олдинги пайғамбарларнинг мўъжизалари у зотнинг ушбу мўъжизалари каби бардавом эмас. Аммо Қуръони Карим мўъжизаси қиёматгача ўз кучини йўқотмайди. Ҳадисда айнан шу жиҳатга эътибор қаратилган.

Ҳадисдан яна шу маъно тушуниладики, олдинги илоҳий китобларда эъжоз, яъни ожиз қолдириш хусусияти бўлмаган. Эҳтимол, уларга ўзгартиришлар киритилгани ва бу қўшимчаларни ажратиш қийинлигининг асосий сабаби ҳам шу бўлса керак. Аммо Қуръони Каримда бу ҳолат йўқ, инсон каломи унга яқин ҳам кела олмайди. Бу ҳақиқатга бугун инсоният ҳар қачонгидан ҳам кўра кўпроқ гувоҳ бўлмоқда.

1761.4982. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу шундай хабар қилади:

«Аллоҳ таоло Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга вафотларидан олдин (ваҳийни) кетма‑кет қилди. Ниҳоят, у зотни ваҳий энг кўп бўлганда вафот эттирди. Шундан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этдилар».

1762.4992. Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик пайтлари Ҳишом ибн Ҳакимнинг Фурқон сурасини ўқиётганини эшитиб қолдим.

(Бир куни) Ҳишом ибн Ҳакимнинг Фурқон сурасини ўқиётганини эшитиб қолдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаёт эдилар.

Ўқишига қулоқ солсам, кўп турли ҳарфларда ўқияпти. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга бундай ўқитмаган эдилар. Намоздаёқ ташланиб қолай дедим‑у, салом бергунча кутиб турдим. Сўнг ридосидан тутиб: «Мен сендан эшитган бу сурани сенга ким ўқитган?» дедим. «Буни менга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўқитганлар», деди. «Ёлғон айтдинг! Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни менга сен ўқигандан бошқача ўқитганлар!» дедим. Уни судраб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бордим. «Мен манавининг Фурқон сурасини сиз менга ўқитгандан бошқа ҳарфларда ўқиётганини эшитдим», дедим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уни қўйиб юбор. Ўқи‑чи, эй Ҳишом», дедилар. Унинг қандай ўқиганини эшитган бўлсам, у зотга ҳам шундай қироатда ўқиб берди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Шундай нозил бўлган», дедилар. Кейин: «Сен ўқи‑чи, эй Умар», дедилар. Мен ҳам у зот менга ўқитган қироатда ўқиб бердим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Шундай нозил бўлган. Бу Қуръон етти ҳарфда нозил қилинган. Ундан ўзингизга осон бўлганини ўқийверинглар», дедилар».

1764.5000. Шақиқ ибн Салама шундай сўзлаб берди:

«Абдуллоҳ ибн Масъуд бизга хутба қилиб, шундай деди: «Аллоҳга қасамки, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оғизларидан етмиш нечтаям сурани олганман. Аллоҳга қасамки, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг асҳоблари мени ўзларининг Аллоҳнинг Китобига энг билимдони деб билишган. Бироқ мен уларнинг энг яхшиси эмасман». Нима дейишаркин деб, ҳалқаларда ўтирдим. Бирор раддия берувчининг бундан бошқа гап айтганини эшитмадим».

1765.5001. Алқамадан ривоят қилинади:

«Ҳимсда эдик. Ибн Масъуд Юсуф сурасини ўқиди. Бир киши: «У бундай нозил қилинмаган», деди. У: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ўқиб берганман, у зот: «Қойиллатдинг!» деганлар», деди‑ю, унда хамр ҳидини сезиб қолди. «Сен Аллоҳнинг Китобини ёлғонга чиқариб, яна хамр ҳам ичяпсанми?!» деди ва унга ҳадд урди».

1766.5013. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Бир киши бировнинг «Қул ҳуваллоҳу аҳад»ни такрор-такрор ўқиётганини эшитиб қолди. Тонг отгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб, буни у зотга зикр қилди. Ўша киши буни оз санаётгандек эди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, у Қуръоннинг учдан бирига тенг келади», дедилар».

1767.5015. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларига: «Бирортангиз бир кечада Қуръоннинг учдан бирини ўқишга ожизлик қиладими?» дедилар. Бу уларга қийин туюлди ва: «Қай биримиз буни қила олардик, эй Аллоҳнинг Расули?» дейишди. У зот: «Аллооҳул‑вааҳидус‑сомад – Қуръоннинг учдан биридир», дедилар».

Изоҳ: «Аллооҳул‑вааҳидус‑сомад» – Ихлос сурасига ишора. Ушбу калималар билан бошланган сура, яъни Ихлос сураси мазмунан Қуръони Каримнинг учдан бирига тенг.

1768.5017. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар кеча жойларига ётганларида икки кафтларини жамлаб, уларга «Қул ҳуваллоҳу аҳад», «Қул аъузу бироббил фалақ» ва «Қул аъузу бироббин-нас»ларни ўқиб, дам солиб, баданларининг (қўллари) етган жойигача силар эдилар. Аввал бошлари ва юзларидан бошлардилар. Кейин баданларининг олд тарафига (ўтардилар). Буни уч марта қилар эдилар».

1769.5018. Муҳаммад ибн Иброҳимдан ривоят қилинади:

«Усайд ибн Ҳузайр айтдики, у кечаси Бақара сурасини ўқиётган экан. Ёнида оти боғлоғлиқ турган экан. Бирдан от безовталаниб қолибди. Тўхтаса, у ҳам тинчиб қолибди. Ўқиса, от яна безовта бўлибди. Тўхтаса, от ҳам тинчибди. Кейин ўқиса, от яна безовта бўлаверган экан, тўхтатибди. Ўғли Яҳё (отнинг) яқинида экан, тегиб кетишидан қўрқиб, уни судраб тортар экан, бошини осмонга кўтарибди...* Ниҳоят, уларни кўрмай қолибди. Тонг отгач, буни Набий алайҳиссаломга сўзлаб берибди. У зот: «Ўқийвер, эй Ибн Ҳузайр! Ўқийвер, эй Ибн Ҳузайр!» дебдилар. У эса: «Эй Аллоҳнинг Расули, Яҳёни босиб олмасин деб қўрқдим, у унинг яқинида эди. Бошимни кўтариб, у томон бордим. Бошимни осмонга кўтариб қарасам, булутга ўхшаш нарса турибди, ичида чироққа ўхшаш нарсалар. Кейин улар чиқиб кетиб, кўринмай қолди», дебди. У зот: «Унинг нималигини биласанми?» дебдилар. «Йўқ», дебди у. У зот: «Улар сенинг овозингга келган фаришталар. Агар ўқийверганингда, одамлар уларни кўра олган бўлишарди. Улар булардан беркинишмасди», дебдилар».

* Бу ерда ҳадис қисқартирилган бўлиб, нуқталар ўрнида ушбу жумла бор: «Қараса, булутга ўхшаш нарса турибди экан, ичида чироққа ўхшаш нарсалар бор экан. У осмонга кўтарилиб кетибди...»

1770.5026. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Икки кишигагина ҳасад қилиш бор: Аллоҳ Қуръон берган ва уни кечаю кундуз кечалари ҳам, кундузлари ҳам тиловат қиладиган кишига. Бир қўшниси уни эшитиб: «Қанийди менга ҳам фалончига берилгандек нарса берилса‑ю, мен ҳам у қилаётган ишни қилсам», дейди;

Аллоҳ мол‑дунё берган, уни ҳақ йўлида сарфлаган кишига. Бир киши: «Қанийди менга ҳам фалончига берилгандек нарса берилса‑ю, мен ҳам у қилаётган ишни қилсам», дейди».

1771.5027. Усмон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Энг яхшингиз Қуръонни ўрганган ва уни ўргатган кишидир», дедилар.

Абу Абдурраҳмон Усмон амирлигидан то Ҳажжож келгунича Қуръон ўқитди. У: «Мени мана шу ўтирган еримга ўтирғизиб қўйган шудир», деган».*

Изоҳ: Ҳадисни Усмон розияллоҳу анҳудан Абу Абдурраҳмон Суламий, у кишидан эса Саъд ибн Убайда ривоят қилган. Ушбу охирги гап ўша Саъд ибн Убайдага тегишли. Бундан маълум бўладики, Абу Абдурраҳмон Суламий раҳматуллоҳи алайҳ Усмон розияллоҳу анҳунинг халифалик давридан Ҳажжож ибн Юсуф Сақафий Ироқ волийси этиб тайинлангунча бўлган муддат мобайнида Қуръони Каримдан таълим бериш билан шуғулланган экан. Маълумки, Усмон розияллоҳу анҳу ҳижрий 23 йил, зулҳижжадан (м. 644 й. 7‑ноябрдан) ҳижрий 35 йилнинг шаввол (м. 656 й. апрел) ойигача халифалик қилган. Ҳажжож эса 75‑95 (м. 693‑714) йилларда Ироққа амир бўлган. Саъд ибн Убайда бу муддатни аниқ айтмаган. Аммо Усмон розияллоҳу анҳунинг вафотлари билан Ҳажжож волий бўлган сананинг орасидаги муддатнинг ўзи 40 йилдир! Бунча муддат Қуръони Карим ўргатишнинг ўзи буюк хизматдир. Абу Абдурраҳмон Суламий раҳматуллоҳи алайҳнинг шу қадар узоқ муддат Қуръони Каримни ўқитишга боғланиб қолганига у киши Усмон розияллоҳу анҳудан эшитган мазкур ҳадис сабаб бўлган экан.

1771أ/5028 – وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ – فِي رِوَايَةٍ – قَالَ: »قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم أفْضَلُكُمْ مَنْ تَعَلَّمَ القُرْآنَ وَعَلَّمَهُ.

.1771А5028. Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Энг афзалингиз Қуръонни ўрганган ва уни ўргатган кишидир», дедилар».

1772.5031. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қуръон соҳиби худди тушовланган туя соҳибига ўхшайди. Агар унга ҳушёр бўлса, уни тутиб туради, ташлаб қўйса, кетиб қолади», дедилар».

1773.5032. Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Улардан бирининг «Фалон, фалон оятни унутдим», дейиши қандай ёмон! Балки у унуттирилган. Қуръонни ёдда тутишга урининг. Албатта, у кишиларнинг қалбидан қочишда туядан ҳам тездир», дедилар».

1774.5033. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қуръонга ҳушёр бўлинг. Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, албатта, у қочқоқликда тушовдаги туядан ҳам тездир», дедилар».

1775.5046. Қатодадан ривоят қилинади:

«Анасдан: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қироатлари қандай эди?» деб сўрашди. У: «Чўзиқ эди», деди‑да, сўнгра «Бисмиллааҳир‑роҳмаанир‑роҳиим», деб «бисмиллааҳи»ни чўзиб, «ар-Роҳмаани»ни чўзиб, «ар-Роҳиими»ни ҳам чўзиб ўқиди».

Изоҳ: Бу ерда ҳам «чўзиш»ни аввалги изоҳда айтилган икки хил фикрда тушуниш мумкин. Аммо буни чўзиқ унлиларни керагидан, яъни икки ҳаракат миқдоридан кўп чўзиш деб тушуниб қолмаслик лозим.

1776.5048. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам менга: «Эй Абу Мусо! Ҳақиқатан ҳам сенга Оли Довуднинг «най»ларидан бири берилган‑да!» дедилар».

Изоҳ: Арабларда «най» («мизмаарун») сўзи аслида ҳаммага маълум пуфлаб чалинадиган мусиқа асбобини билдиради. Кўчма маънода эса бу сўз чиройли, ёқимли овозга нисбатан ҳам ишлатилади. Бу ерда шу кўчма маъно назарда тутилган.

1777.5052. Мужоҳиддан ривоят қилинади:

«Абдуллоҳ ибн Амр шундай деди: «Отам мени насл‑насабли бир аёлга никоҳлаб қўйди. У келинидан хабар олиб турар, ундан турмуш ўртоғи ҳақида сўрар, (келини) эса: «У эрларнинг энг яхшиси. Бироқ унинг олдига келганимиздан бери биз учун бир тўшак босмади ҳам, бизга бирор бир пана қидирмади ҳам»,* дер экан. Ундаги бу ҳол чўзилиб кетгач, бу ҳақда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга зикр қилган экан, у зот: «Уни менга рўпара қил», дебдилар. Кейинроқ у зотга рўпара бўлган эдим: «Рўзани қандай тутяпсан?» дедилар. «Ҳар куни», дедим.* «Хатмни қандай қиляпсан?» дедилар. «Ҳар кечада», дедим. У зот: «Ҳар ой уч кун рўза тут, Қуръонни ҳам ҳар ойда ўқиб чиқ», дедилар. «Бундан кўпроққа ҳам тоқатим етади», дедим. «Жумада (ҳафтада) уч кун рўза тут», дедилар. «Бундан кўпроққа ҳам тоқатим етади», дедим. «Унда икки кун оғиз очиқ юриб, бир кун рўза тут», дедилар. «Бундан кўпроққа ҳам тоқатим етади», дедим. «Унда энг афзал рўзани – Довуднинг рўзасини тут: бу бир кун рўза тутиб, бир кун оғиз очиқ бўлишдир. Ҳар етти кечада (Қуръонни) ўқиб чиқ», дедилар».

(Абдуллоҳ:) «Қанийди Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рухсатларини қабул қилган бўлсам. Мана энди кексайиб, заифлашиб қолдим», деди.

У ўз аҳлидан бир кишига Қуръоннинг еттидан бирини кундузи ўқиб берар, кечаси енгилроқ бўлиши учун ўшанда ўқийдиганини кундузи унга ўқиб ўтказар эди. Куч тўпламоқчи бўлса, бир неча кун оғиз очиқ юрар ва ҳисоблаб туриб, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан айрилганидаги ҳолатидан бирор нарсани тарк этишни истамаганидан, ўшанча (кун) рўза тутар эди».

Абу Абдуллоҳ айтади: «(Ровийлардан) баъзилари: «Уч кунда», «Беш кунда», кўпчилиги: «Етти кунда», деган».*

* Аёл бу гап билан эрининг у билан бирга ётмаганига, унга парво қилмаётганига ишора қилган.

* Бу ва кейинги гапдаги «дедим» сўзи Султония нусхасининг асл матнида «деди» шаклида, яъни «قَالَ» деб берилган. Мазмун ва таржимага қулайлиги эътиборидан ҳошиядагиси олинди.

* Абу Абдуллоҳ, яъни имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ ушбу ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир ҳафтада бир хатм қилишни буюрганлари айтилганига эътибор қаратиб, баъзи ривоятларда бу муддат уч кун ё беш кун дейилгани, аммо кўпчилик етти кун деганини маълум қилмоқда. У киши бу билан энг афзал хатм ва кўпчилик саҳобаларнинг вазифаси бир ҳафтада бир бора хатм қилиш бўлганига ишора ҳам қилган.

1778.5058. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деяётганларини эшитдим: «Орангиздан шундай бир қавм чиқадики, уларнинг намози олдида ўз намозингизни, рўзаси олдида ўз рўзангизни, амаллари олдида ўз амалингизни арзимас санаб қоласиз. Улар Қуръон ўқишади‑ю, у бўғизларидан нарига ўтмайди. Диндан худди ўқ овдан тешиб чиқиб кетгандек тешиб ўтиб кетишади. (Киши) пайконга қараб, унда ҳеч нарса кўрмайди, ўқнинг ўзига қараб, унда ҳам ҳеч нарса кўрмайди, патига қараб, унда ҳам ҳеч нарса кўрмайди, ўқнинг кети хусусида ҳам шубҳаланиб қолади».*

* Қараган одам ўқнинг керишга қўйиладиган жойида ҳам ўқ отилганини кўрсатадиган аломат топмайди. Натижада ўзи ўқ отилдими ё отилмадими, овга тегдими ё тегмадими, англай олмайди. Ҳадисдаги тавсифдан мазкур қавмнинг Қуръон ўқишлари‑ю, илму ибодатлари ўзларига манфаат бермаслиги, қалбларига сингмаслиги тушунилади.

1779.5059. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Қуръон ўқийдиган, унга амал қиладиган мўмин утружжага* ўхшайди: таъми ҳам ширин, ҳиди ҳам ширин. Қуръон ўқимайдиган, лекин унга амал қиладиган мўмин хурмога ўхшайди: таъми ширин‑у, ҳиди йўқ. Қуръон ўқийдиган мунофиқ райҳонга ўхшайди: ҳиди ширин‑у, таъми аччиқ. Қуръон ўқимайдиган мунофиқ эса ҳанзалага ўхшайди: таъми ҳам аччиқ [ёки тахир], ҳиди ҳам аччиқ».

* 5020‑ҳадис изоҳига қаранг.

1780.5060. Жундаб ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қуръонни қалбларингиз ошино бўлиб турганда ўқинг. Келишмай қолсангиз, ундан туриб кетинг», дедилар».

Изоҳ: Ҳадиси шарифдаги «келишмай қолсангиз» деган сўзни уламолар икки хил изоҳлашган. Биринчисига кўра бу «ҳолатингиз Қуръон ўқишга келишмаса, мос бўлмаса, ўзингизда чарчоқ, малол сезсангиз», дегани. Иккинчисига кўра эса «Қуръон борасида тортишиб, бир‑бирингиз билан келиша олмай қолишни бошласангиз», демакдир.

Изоҳ: Ҳадиси шарифдаги «келишмай қолсангиз» деган сўзни уламолар икки хил изоҳлашган. Биринчисига кўра бу «ҳолатингиз Қуръон ўқишга келишмаса, мос бўлмаса, ўзингизда чарчоқ, малол сезсангиз» дегани. Иккинчисига кўра эса «Қуръон борасида тортишиб, бир‑бирингиз билан келиша олмай қолсангиз», демакдир.