(1) ИЛМНИНГ ФАЗИЛАТИ ҲАҚИДА
(1) بَاب: فَضْلِ الْعِلْمِ
54.59 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир мажлисда одамларга ҳадис айтаётганларида бир аъробий келиб: «Соат (Қиёмат) қачон?» деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сўзларида давом этавердилар. Баъзи одамлар: «У зот унинг гапирганини эшитдилар-у, гапини ёқтирмадилар», дейишди, баъзилари эса: «Йўқ, эшитмадилар», дейишди. У зот сўзларини тугатгач: «Қиёмат ҳақида сўраган – менимча шундай дедилар – қани?» дедилар. «Мана мен, эй Аллоҳнинг Расули!» деди. «Қачон омонат зое қилинса, қиёматни кутавер!» дедилар. «Уни зое қилиш қандай бўлади?» деди. «Қачон иш ўз аҳлидан бошқасига топширилса, қиёматни кутавер!» дедилар».
54/59- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: بَيْنَمَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم فِي مَجْلِسٍ يُحَدِّثُ الْقَوْمَ، جَاءَهُ أَعْرَابِيٌّ فَقَالَ: مَتَى السَّاعَةُ؟ فَمَضَى رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم يُـحَدِّثُ، فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ: سَـمِعَ مَا قَالَ فَكَرِهَ مَا قَالَ. وَقَالَ بَعْضُهُمْ: بَلْ لَمْ يَسْمَعْ، حَتَّى إِذَا قَضَى حَدِيثَهُ قَالَ: «أَيْنَ - أُرَاهُ - السَّائِلُ عَنِ السَّاعَةِ؟» قَالَ: هَا أَنَا يَا رَسُولَ اللهِ، قَالَ: «فَإِذَا ضُيِّعَتِ الْأَمَانَةُ فَانْتَظِرِ السَّاعَةَ». قَالَ: كَيْفَ إِضَاعَتُهَا؟ قَالَ: «إِذَا وُسِّدَ الْأَمْرُ إِلَى غَيْرِ أَهْلِهِ فَانْتَظِرِ السَّاعَةَ».
(2) ИЛМДА ОВОЗНИ КЎТАРИШ ҲАҚИДА
(2) بَابُ: مَنْ رَفَعَ صَوْتَهُ بِالْعِلْمِ
55.60 Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Сафарларимизнинг бирида Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам биздан ортда қолдилар. Кейин таҳорат қилаётганимизда етиб келдилар. Намоз бизни шошириб қўйган эди. Оёқларимизни масҳ торт(гандек юв)аётган эдик, шунда у зот бор овозлари билан: «Товонларнинг ҳолига дўзахдан вой бўлсин!» деб икки ёки уч марта нидо қилдилар».
55/60 - عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: تـَخَلَّفَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم فِي سَفْرَةٍ سَافَرْنَاهَا، فَأَدْرَكَنَا - وَقَدْ أَرْهَقَتْنَا الصَّلَاةُ - وَنَحْنُ نَتَوَضَّأُ، فَجَعَلْنَا نَـمْسَحُ عَلَى أَرْجُلِنَا، فَنَادَى بِأَعْلَى صَوْتِهِ: «وَيْلٌ لِلْأَعْقَابِ مِنَ النَّارِ». مَرَّتَيْنِ أَوْ ثَلَاثًا.
(3) СУҲБАТДОШЛАРИНИНГ ИЛМЛАРИНИ СИНАШ УЧУН ИМОМНИНГ САВОЛ ТАШЛАШИ ҲАҚИДА
(3) بَاب: طَرْحِ الْإِمَامِ الْمَسْأَلَةَ عَلَى أَصْحَابِهِ لِيَخْتَبِرَ مَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ
56.61 Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Дарахтлар орасида бир дарахт борки, унинг барги тўкилмайди. Албатта, у мусулмонга ўхшайди. Менга айтинглар-чи, у нима?» дедилар. Одамларнинг хаёли саҳро дарахтларига кетди – Абдуллоҳ деди: «Кўнглимга унинг хурмо дарахти экани келди». – Кейин улар: «Эй Аллоҳнинг Расули, айтинг-чи, у нима?» дейишди. У зот: «У хурмодир», дедилар».
56/61- عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «إِنَّ مِنَ الشَّجَرِ شَجَرَةً لَا يَسْقُطُ وَرَقُهَا، وَإِنَّهَا مَثَلُ الْمُسْلِمِ، حَدِّثُونِي مَا هِيَ؟» قَالَ: فَوَقَعَ النَّاسُ فِي شَجَرِ الْبَوَادِي، قَالَ عَبْدُ اللهِ: وَقَعَ فِي نَفْسِي أَنَّهَا النَّخْلَةُ، فَاسْتَحْييْتُ، ثُمَّ قَالُوا: حَدِّثْنَا مَا هِيَ يَا رَسُولَ اللهِ، قَالَ: «هِيَ النَّخْلَةُ».
(4) МУҲАДДИСГА ЎҚИБ БЕРИШ ВА УНИНГ КЎРИГИДАН ЎТКАЗИШ
(4) باب: القِرَاءةِ وَالعَرْضِ عَلَى الـمُحَدِّثِ
57.63 Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтади:
«Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан масжидда ўтирган эдик. Туя минган бир киши кирди-да, масжидда туясини чўктириб, тушовлади. Кейин уларга: «Қай бирингиз Муҳаммадсиз?» деди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам улар орасида суяниб ўтирган эдилар. «Мана бу суяниб ўтирган нуроний киши», дедик. Ҳалиги киши у зотга: «Эй Абдулмутталибнинг ўғли!» деди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сенга жавоб бердим-ку», дедилар. Шунда у одам Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Мен сиздан савол сўрайман ва сўрашда талабчанлик ҳам қиламан, мендан аччиқланманг», деди.
У зот: «Истаганингни сўра», дедилар.
«Сиздан Роббингиз ва сиздан аввалгиларнинг Робби ҳаққи сўрайман, сизни одамларнинг барчасига Аллоҳ юбордими?» деди.
У зот: «Ҳа, Аллоҳ ҳаққи», дедилар.
«Сиздан Аллоҳ ҳаққи сўрайман, бир кеча-кундузда беш вақт намоз ўқишимизни сизга Аллоҳ буюрдими?» деди.
У зот: «Ҳа, Аллоҳ ҳаққи», дедилар.
«Сиздан Аллоҳ ҳаққи сўрайман, йилнинг мана шу ойида рўза тутишимизни сизга Аллоҳ буюрдими?» деди.
У зот: «Ҳа, Аллоҳ ҳаққи», дедилар.
«Сиздан Аллоҳ ҳаққи сўрайман, ушбу закотни бойларимиздан олиб, камбағалларимизга тақсимлаб беришингизни сизга Аллоҳ буюрдими?» деди.
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳа, Аллоҳ ҳаққи», дедилар. Шунда у киши: «Сиз келтирган нарсага иймон келтирдим. Мен ўз қавмимнинг элчисиман. Мен – Бану Саъд ибн Бакрлик Зимом ибн Саълабаман», деди».
57/63 – عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: بَيْنَمَا نَحْنُ جُلُوسٌ مَعَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فِي الْمَسْجِدِ، دَخَلَ رَجُلٌ عَلَى جَمَلٍ فَأَنَاخَهُ فِي الْمَسْجِدِ، ثُمَّ عَقَلَهُ، ثُمَّ قَالَ: أَيُّكُمْ مُحَمَّدٌ؟ وَالنَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم مُتَّكِئٌ بَيْنَ ظَهْرَانَيْهِمْ، فَقُلْنَا: هَذَا الرَّجُلُ الْأَبْيَضُ الْمُتَّكِئُ، فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ؟ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: «قَدْ أَجَبْتُكَ»، فَقَالَ: إِنِّي سَائِلُكَ فَمُشَدِّدٌ عَلَيْكَ فِي الْمَسْأَلَةِ، فَلَا تَـجِدْ عَلَيَّ فِي نَفْسِكَ، قَالَ: «سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ»، فَقَالَ: أَسْأَلُكَ بِرَبِّكَ وَرَبِّ مَنْ قَبْلَكَ، آللهُ أَرْسَلَكَ إِلَى النَّاسِ كُلِّهِمْ؟ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ نَعَمْ». قَالَ: أَنْشُدُكَ بِاللهِ، آللهُ أَمَرَكَ أَنْ نُصَلِّيَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِي الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ؟ قَالَ: «اللَّهُمَّ نَعَمْ»، قَالَ: أَنْشُدُكَ بِاللهِ، آللهُ أَمَرَكَ أَنْ نَصُومَ هَذَا الشَّهْرَ مِنَ السَّنَةِ؟ قَالَ: «اللَّهُمَّ نَعَمْ»، قَالَ: أَنْشُدُكَ بِاللهِ، آللهُ أَمَرَكَ أَنْ تَأْخُذَ هَذِهِ الصَّدَقَةَ مِنْ أَغْنِيَائِنَا فَتَقْسِمَهَا عَلَى فُقَرَائِنَا؟ فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: «اللَّهُمَّ نَعَمْ»، فَقَالَ الرَّجُلُ: آمَنْتُ بِـمَا جِئْتَ بِهِ، وَأَنَا رَسُولُ مَنْ وَرَائِي مِنْ قَوْمِي، وَأَنَا ضِمَامُ بْنُ ثَعْلَبَةَ أَخُو بَنِي سَعْدِ بْنِ بَكْرٍ.
58.64 Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо хабар қилади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мактублари билан бир кишини жўнатиб, уни Баҳрайн ҳукмдорига топширишни буюрдилар. Баҳрайн ҳукмдори Кисрога топширди. (Кисро) уни ўқигач, майдалаб ташлади.
(Ровийлардан бири Ибн Шиҳоб айтади) «Ўйлашимча, Ибн Мусай-яб: «Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларни парча-парча бўлиб кетсин, деб дуоибад қилдилар», деган».
58/64 – عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: : أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم بَعَثَ بِكِتَابِهِ رَجُلًا وَأَمَرَهُ أَنْ يَدْفَعَهُ إِلَى عَظِيمِ الْبَحْرَيْنِ، فَدَفَعَهُ عَظِيمُ الْبَحْرَيْنِ إِلَى كِسْرَى، فَلَمَّا قَرَأَهُ مَزَّقَهُ، قَالَ: فَدَعَا عَلَيْهِمْ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم أَنْ يُـمَزَّقُوا كُلَّ مُـمَزَّقٍ.
59.65 Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир мактуб ёздилар [ёки ёзмоқчи бўлдилар]. Шунда у зотга: «Улар муҳрланмаган мактубни ўқишмайди», дейилди. Кейин у зот кумуш узук тутадиган бўлдилар, унинг нақши «Муҳаммадун Расулуллоҳ» эди. Мен унинг оппоқлигини у зотнинг қўлларида кўриб тургандекман ҳамон кўз ўнгимда».
59/65 - عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: كَتَبَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم كِتَابًا - أَوْ أَرَادَ أَنْ يَكْتُبَ - فَقِيلَ لَهُ: إِنَّهُمْ لَا يَقْرَءُونَ كِتَابًا إِلَّا مَـخْتُومًا، فَاتّـَخَذَ خَاتَمًا مِنْ فِضَّةٍ نَقْشُهُ: مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله،. كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى بَيَاضِهِ فِي يَدِهِ.
60.66 Абу Воқид Лайсийдан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам одамлар билан бирга масжидда ўтирган эдилар. Баногоҳ уч киши кириб келди. Иккитаси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томон юрди, биттаси эса кетиб қолди. У иккови Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тепаларида туриб қолди. Биттаси даврада бўш жойни кўриб, ўша ерга ўтирди. Наригиси одамларнинг орқа тарафига ўтирди. Учинчиси эса орқасига қайтиб кетди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фориғ бўлгач: «Сизларга учаласи ҳақида хабар берайми? Уларнинг бири Аллоҳдан бошпана сўради, Аллоҳ ҳам унга бошпана берди. Наригиси ҳаё қилди, Аллоҳ ҳам ундан ҳаё қилди. Бошқаси эса юз ўгирди, Аллоҳ ҳам ундан юз ўгирди», дедилар».
60/66- عَنْ أَبِي وَاقِدٍ اللَّيْثِيِّ رَضِيَ الله عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم بَيْنَمَا هُوَ جَالِسٌ فِي الْمَسْجِدِ وَالنَّاسُ مَعَهُ، إِذْ أَقْبَلَ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ، فَأَقْبَلَ اثْنَانِ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم وَذَهَبَ وَاحِدٌ، قَالَ: فَوَقَفَا عَلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم فَأَمَّا أَحَدُهُمَا فَرَأَى فُرْجَةً فِي الْحَلْقَةِ فَجَلَسَ فِيهَا، وَأَمَّا الْآخَرُ فَجَلَسَ خَلْفَهُمْ، وَأَمَّا الثَّالِثُ فَأَدْبَرَ ذَاهِبًا، فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «أَلَا أُخْبِرُكُمْ عَنِ النَّفَرِ الثَّلَاثَةِ؟ أَمَّا أَحَدُهُمْ فَأَوَى إِلَى اللهِ فَآوَاهُ اللهُ، وَأَمَّا الْآخَرُ فَاسْتَحْيَا فَاسْتَحْيَا اللهُ مِنْهُ، وَأَمَّا الْآخَرُ فَأَعْرَضَ، فَأَعْرَضَ اللهُ عَنْهُ».
(5) НАБИЙ СОЛЛАЛЛОҲУ АЛАЙҲИ ВАСАЛЛАМНИНГ «(ХАБАР) ЕТКАЗИЛГАН БАЪЗИ ОДАМ ЭШИТУВЧИДАН КЎРА АНГЛОВЧИРОҚДИР» ДЕГАН СЎЗЛАРИ ҲАҚИДА
(5) بَاب: قَوْلِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم: «رُبَّ مُبَلَّغٍ أَوْعَى مِنْ سَامِعٍ»
61.67 Абу Бакранинг отаси розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам туяларига ўтирдилар. Унинг жиловини [ёки юганини] бир киши ушлаб турди.
«Бугун қайси кун?» дедилар. Биз жим қолдик, ҳатто уни бошқа ном билан атасалар керак, деб ўйладик.
«Қурбонлик куни эмасми?» дедилар.
«Ҳа, шундай», дедик.
«Бу қайси ой?» дедилар. Биз жим қолдик, ҳатто уни бошқа ном билан атасалар керак, деб ўйладик.
«Зулҳижжа эмасми?» дедилар.
«Ҳа, шундай», дедик. У зот дедилар: «Албатта, қонларингиз, молларингиз, шаън-обрўларингиз ораларингизда шу кунингиз, шу ойингиз, шу шаҳрингизнинг муқаддаслиги каби муқаддасдир*. Ҳозир бўлганлар ҳозир бўлмаганларга етказсин. Ажаб эмаски, ҳозир бўлган киши буни ўзидан кўра англовчироқ кишига етказса».
* Бу ерда «муқаддас» деб ўгирилган сўз матнда «ҳаром» деб келган бўлиб, мусулмон одамнинг қони, моли ва шаъни эҳтиромга сазовор экани ва уларга тажовуз қилиш ҳаром эканини англатади.
61/67 – عَنْ أَبِي بَكْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ: قَعَدَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَلَى بَعِيرِهِ، وَأَمْسَكَ إِنْسَانٌ بِـخِطَامِهِ - أَوْ بِزِمَامِهِ - قَالَ: «أَيُّ يَوْمٍ هَذَا؟» فَسَكَتْنَا حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُسَمِّيهِ سِوَى اسْـمِهِ، قَالَ: «أَلَيْسَ يَوْمَ النَّحْرِ؟» قُلْنَا: بَلَى. قَالَ: «فَأَيُّ شَهْرٍ هَذَا؟» فَسَكَتْنَا حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُسَمِّيهِ بِغَيْرِ اسْـمِهِ، فَقَالَ: «أَلَيْسَ بِذِي الْحِجَّةِ؟» قُلْنَا: بَلَى. قَالَ: «فَإِنَّ دِمَاءَكُمْ، وَأَمْوَالَكُمْ، وَأَعْرَاضَكُمْ بَيْنَكُمْ حَرَامٌ، كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ هَذَا، فِي شَهْرِكُمْ هَذَا، فِي بَلَدِكُمْ هَذَا، لِيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ، فَإِنَّ الشَّاهِدَ عَسَى أَنْ يُبَلِّغَ مَنْ هُوَ أَوْعَى لَهُ مِنْهُ».
(6) НАБИЙ СОЛЛАЛЛОҲУ АЛАЙҲИ ВАСАЛЛАМНИНГ ОДАМЛАРНИ БЕЗДИРМАСЛИК УЧУН ВАЪЗ ВА ИЛМДА УЛАРНИНГ РИОЯСИНИ ҚИЛИШЛАРИ ҲАҚИДА
(6) بَاب: مَا كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم يَتَخَوَّلُهُمْ بِالْمَوْعِظَةِ وَالْعِلْمِ كَيْ لَا يَنْفِرُوا
62.68 Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бизларни зериктириб қўйишни хоҳламаганларидан риоямизни қилиб, (маълум) кунларда ваъз-насиҳат қилар эдилар».
62/68- عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم يَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَةِ فِي الْأَيَّامِ كَرَاهَةَ السَّآمَةِ عَلَيْنَا.
63.69 Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Осонлаштиринглар, қийинлаштирманглар, хушхабар беринглар, бездирманглар», дедилар».
63/69- عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ الله عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «يَسِّرُوا وَلَا تُعَسِّرُوا، وَبَشِّرُوا وَلَا تُنَفِّرُوا».
(7) АЛЛОҲ КИМГА ЯХШИЛИКНИ ИРОДА ҚИЛСА, УНИ ДИНДА ФАҚИҲ ҚИЛИБ ҚЎЯДИ
(7) بَاب: مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ
64.71 Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Аллоҳ кимга яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди. Аллоҳ беради, мен тақсимловчиман, холос. Бу уммат Аллоҳнинг амрида бардавом турар экан, Аллоҳнинг амри (қиёмат) келгунича хилоф қилганлар уларга зарар етказа олмайди», деяётганларини эшитганман».
64/71- عَنْ مُعَاوِيَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: سَـمِعْتُ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ: «مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ، وَإِـنَّمَا أَنَا قَاسِمٌ وَاللهُ يُعْطِي، وَلَنْ تَزَالَ هَذِهِ الْأُمَّةُ قَائِمَةً عَلَى أَمْرِ اللهِ، لَا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَالَفَهُمْ حَتَّى يَأْتِيَ أَمْرُ اللهِ».
(8) ИЛМДАГИ ФАҲМ ҲАҚИДА
(8) بَاب: الْفَهْمِ فِي الْعِلْمِ
65.72. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эдик, у зотга жуммор* келтирилди. Шунда у зот: «Албатта, дарахтлар орасида бир дарахт бор, у худди мусулмонга ўхшайди», дедилар. «У хурмо», демоқчи бўлдим-у, қарасам, қавмнинг энг кичиги эканман, жим турдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «У хурмодир», дедилар».
* Жуммор – хурмо дарахтининг ичидан олинадиган оқ рангли, елимсифат модда бўлиб, танасининг юқори қисмида жойлашган бўлади. Уни олиш учун дарахтнинг учи кесилади ва шундан кейин дарахт қурийди. Уни хурмонинг қалби – ичи ҳам дейилади. У ейиладиган ва қимматбаҳо нарса бўлиб, жуда ҳам фойдалидир. Жумладан, ичкетар, сафрони ҳайдаш, иситмани тушириш ва яра-чақаларда дори сифатида ишлатилади.
65/72- عَنْ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: كُنَّا عِنْدَ رَسُولِ الله صلى الله عليه وسلم فَأُتِيَ بِـجُمَّارٍ فَقَالَ: «إِنَّ مِنَ الشَّجَرِ شَجَرَةً» وَذَكَرَ الـحَدِيثَ؛ وَزَادَ فِي هَذِهِ الرِّوَايَةِ: فَإِذَا أَنَا أَصْغَرُ القَوْمِ، فَسَكَتَ.
(9) ИЛМУ ҲИКМАТГА ҲАВАС ҚИЛИШ ҲАҚИДА
(9) بَاب: الْاِغْتِبَاطِ فِي الْعِلْمِ وَالْحِكْمَةِ
66.73 Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Икки кишидан бошқага ҳасад йўқ: Аллоҳ мол-дунё берган-у уни ҳақ йўлда сарф қилиб юборишга муваффақ қилинган кишига ҳамда Аллоҳ ҳикмат ато этган-у, у билан ҳукм қилиб, уни ўргатадиган кишига», дедилар».
66/73- عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مَسْعُودٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: «لَا حَسَدَ إِلَّا فِي اثْنَتَيْنِ: رَجُلٌ آتَاهُ اللهُ مَالًا فَسُلِّطَ عَلَى هَلَكَتِهِ فِي الْحَقِّ، وَرَجُلٌ آتَاهُ اللهُ الْحِكْمَةَ، فَهْوَ يَقْضِي بِـهَا وَيُعَلِّمُهَا».
(10) НАБИЙ СОЛЛАЛЛОҲУ АЛАЙҲИ ВАСАЛЛАМНИНГ «АЛЛОҲИМ, БУНГА КИТОБНИ ЎРГАТ» ДЕГАН СЎЗЛАРИ ҲАҚИДА
(10) بَاب: قَوْلِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم: «اللَّهُمَّ عَلِّمْهُ الْكِتَابَ»
67.75 Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени бағирларига босиб: «Аллоҳим, бунга Китобни ўргат», дедилар».
67/75- عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: ضَمَّنِي رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم وَقَالَ: «اللَّهُمَّ عَلِّمْهُ الْكِتَابَ».
(11) ЁШ БОЛАНИНГ ҲАДИС ЭШИТИШИ ҚАЧОНДАН ДУРУСТ БЎЛАДИ?
(11) بَاب: مَتَى يَصِحُّ سَـمَاعُ الصَّغِيرِ؟
68.76 Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Бир урғочи эшакни миниб келсам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Минода (олдиларига) тўсиқ қўймай, намоз ўқиб бераётган эканлар. Ўшанда мен балоғатга етай деб қолган эдим. Сафнинг бир четидан ўтдим-да, эшакни ўтлаш учун қўйиб юбориб, сафга кирдим. Бунинг учун менга эътироз билдирилмади».
68/76- وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: أَقْبَلْتُ رَاكِبًا عَلَى حِمَارٍ أَتَانٍ، وَأَنَا يَوْمَئِذٍ قَدْ نَاهَزْتُ الْاِحْتِلَامَ، وَرَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم يُصَلِّي بِمِنًى إِلَى غَيْرِ جِدَارٍ، فَمَرَرْتُ بَيْنَ يَدَيْ بَعْضِ الصَّفِّ، وَأَرْسَلْتُ الْأَتَانَ تَرْتَعُ، فَدَخَلْتُ فِي الصَّفِّ، فَلَمْ يُنْكَرْ ذَلِكَ عَلَيَّ.
69.77 Маҳмуд ибн Рабийъ розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Беш ёшлигимда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг челакдан бир ҳўплам сув олиб, юзимга пуркаганларини эслайман».
69/77- عَنْ مَحْمُودِ بْنِ الرَّبِيعِ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: عَقَلْتُ مِنَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم مَـجَّةً مَـجَّهَا فِي وَجْهِي، وَأَنَا ابْنُ خَمْسِ سِنِينَ، مِنْ دَلْوٍ.
(12) ЎРГАНГАН ВА ЎРГАТГАН КИШИНИНГ ФАЗЛИ ҲАҚИДА
(12) بَاب: فَضْلِ مَنْ عَلِمَ وَعَلَّمَ
70.79 Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ мен орқали юборган ҳидоят ва илм худди ерга ёққан мўл ёмғирга ўхшайди: унинг яхши жойлари бўлиб, сувни ўзига сингдирди ва кўплаб ўт-ўланларни ўстирди. Унинг қаттиқ, қурғоқ жойлари ҳам бўлиб, ўзида сув тўплади. Натижада Аллоҳ бу билан одамларга манфаат берди: ичишди, суғоришди ва деҳқончилик қилишди. (Мўл ёмғир ернинг) бошқа жойига ҳам ёғди. У на сув тўпламайдиган, на экин ўстирмайдиган текислик эди. Мана шу Аллоҳнинг динида фақиҳ бўлган, Аллоҳ мен ила юборган нарса манфаат берган, ўзи ўрганган, (ўзгаларга ҳам) ўргатган киши билан бу нарсага эътибор бермаган, Аллоҳнинг мен ила юборилган ҳидоятини қабул қилмаган кишининг мисолидир», дедилар».
70/79- عَنْ أَبِي مُوسَى رَضِيَ الله عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «مَثَلُ مَا بَعَثَنِي اللهُ بِهِ مِنَ الْهُدَى وَالْعِلْمِ ،كَمَثَلِ الْغَيْثِ الْكَثِيرِ أَصَابَ أَرْضًا، فَكَانَ مِنْهَا نَقِيَّةٌ قَبِلَتِ الْمَاءَ، فَأَنْبَتَتِ الْكَلَأَ وَالْعُشْبَ الْكَثِيرَ، وَكَانَتْ مِنْهَا أَجَادِبُ، أَمْسَكَتِ الْمَاءَ، فَنَفَعَ اللهُ بِـهَا النَّاسَ، فَشَرِبُوا وَسَقَوْا وَزَرَعُوا، وَأَصَابَتْ مِنْهَا طَائِفَةً أُخْرَى، إِنَّـمَا هِيَ قِيعَانٌ لَا تُـمْسِكُ مَاءً، وَلَا تُنْبِتُ كَلَأً، فَذَلِكَ مَثَلُ مَنْ فَقِهَ فِي دِينِ اللهِ وَنَفَعَهُ مَا بَعَثَنِي اللهُ بِهِ، فَعَلِمَ وَعَلَّمَ، وَمَثَلُ مَنْ لَمْ يَرْفَعْ بِذَلِكَ رَأْسًا، وَلَمْ يَقْبَلْ هُدَى اللهِ الَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ».
(13) ИЛМ КЎТАРИЛИБ, ЖАҲОЛАТНИНГ АВЖ ОЛИШИ ҲАҚИДА
(13) بَاب: رَفْعِ الْعِلْمِ وَظُهُورِ الْجَهْلِ
71.80 Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, илмнинг кўтарилиши, жаҳолатнинг қарор топиши, хамр ичилиши ва зинонинг авж олиши қиёмат аломатларидандир», дедилар».
71/80- عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «إِنَّ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ: أَنْ يُرْفَعَ الْعِلْمُ، وَيَثْبُتَ الْجَهْلُ، وَيُشْرَبَ الْخَمْرُ، وَيَظْهَرَ الزِّنَا».
72.81 Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Сизларга мендан кейин ҳеч ким айтмайдиган бир ҳадисни айтиб берай. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Илмнинг камайиши, жаҳолатнинг ёйилиши, зинонинг кенг тарқалиши ва аёлларнинг кўпайиб, эркакларнинг камайиб кетиши, ҳатто эллик аёлга бир яроқли эркак тўғри келиши қиёмат аломатларидандир», деганларини эшитганман».
72/81- وَعَنْهُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: لَأُحَدِّثَنَّكُمْ حَدِيثًا لَا يُحَدِّثُكُمْ أَحَدٌ بَعْدِي، سَـمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ: «مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ: أَنْ يَقِلَّ الْعِلْمُ، وَيَظْهَرَ الْجَهْلُ، وَيَظْهَرَ الزِّنَا، وَتَكْثُرَ النِّسَاءُ وَيَقِلَّ الرِّجَالُ، حَتَّى يَكُونَ لِخَمْسِينَ امْرَأَةً الْقَيِّمُ الْوَاحِدُ».
(14) ИЛМНИНГ ФАЗЛИ ҲАҚИДА
(14) بَاب: فَضْلِ الْعِلْمِ
73.82 Ибн Умар розияллоҳу анҳумо айтади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Тушимда менга бир жом сут келтирилди, уни ичдим. Ҳатто ичилган нарсанинг тирноқларим ичидан чиқаётганини кўрдим. Сўнгра ўзимдан ортиб қолганини Умар ибн Хаттобга бердим», дедилар. «Эй Аллоҳнинг Расули, буни нимага йўйдингиз?» дейишди. «Илмга», дедилар у зот».
73/82- عَنْ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: سَـمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ: «بَيْنَا أَنَا نَائِمٌ أُتِيتُ بِقَدَحِ لَبَنٍ، فَشَرِبْتُ حَتَّى إِنِّي لَأَرَى الرِّيَّ يَخْرُجُ فِي أَظْفَارِي، ثُمَّ أَعْطَيْتُ فَضْلِي عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ»، قَالُوا: فَمَا أَوَّلْتَهُ يَا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ: «الْعِلْمَ».
(15) УЛОВ ЁКИ БОШҚА НАРСА УСТИДА ТУРИБ ФАТВО БЕРИШ ҲАҚИДА
(15) بَاب: الْفُتْيَا وَهُوَ وَاقِفٌ عَلَى الدَّابَّةِ وَغَيْرِهَا
74.83 Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам видолашув ҳажида Минода одамлар савол беришлари учун тўхтадилар. Бир киши келиб: «Билмай, (қурбонлик) сўйишдан олдин соч олдириб қўйибман», деди. «Сўявер, танглик йўқ», дедилар. Бошқаси келиб: «Билмай, тош отишдан олдин (қурбонлик) сўйиб қўйибман», деди. «Отавер, танглик йўқ», дедилар.
Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан олдинга ёки кейинга сурилган нима ҳақида сўралса ҳам, «Қилавер, танглик йўқ», деявердилар».
74/83- عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ رَضِيَ الله عَنْهُمَا: أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم وَقَفَ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِـمِنًى لِلنَّاسِ يَسْأَلُونَهُ، فَجَاءَهُ رَجُلٌ فَقَالَ: لَمْ أَشْعُرْ فَحَلَقْتُ قَبْلَ أَنْ أَذْبَحَ، فَقَالَ: «اذْبَحْ وَلَا حَرَجَ». فَجَاءَ آخَرُ فَقَالَ: لَمْ أَشْعُرْ، فَنَحَرْتُ قَبْلَ أَنْ أَرْمِيَ، قَالَ: «ارْمِ وَلَا حَرَجَ». فَمَا سُئِلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم عَنْ شَيْءٍ قُدِّمَ وَلَا أُخِّرَ إِلَّا قَالَ: افْعَلْ وَلَا حَرَجَ.
(16) ФАТВОЛАРГА ҚЎЛИ ВА БОШИ БИЛАН ИШОРА ҚИЛИБ ЖАВОБ БЕРИШ ҲАҚИДА
(16) بَاب: مَنْ أَجَابَ الْفُتْيَا بِإِشَارَةِ الرَّأْسِ وَالْيَدِ
75.85 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Илм тортиб суғуриб олинади, жаҳолат ва фитналар кенг ёйилади, ҳарж кўпаяди», дедилар. «Эй Аллоҳнинг Расули, ҳарж нима?» дейишди. Шунда у зот «қатл» дегандай қўлларини сермаб ишора қилдилар».
75/85- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ: عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «يُقْبَضُ الْعِلْمُ، وَيَظْهَرُ الْجَهْلُ وَالْفِتَنُ، وَيَكْثُرُ الْهَرْجُ».
76.86 Асмо бинти Абу Бакр розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Оишанинг ёнига бордим. У намоз ўқиётган экан. «Одамларга нима бўлди?» дедим. У осмонга ишора қилди. Одамлар эса тик туришган эди. (Оиша) «Субҳаналлоҳ!» деди. «Бу бирор аломатми?» дедим. У боши билан «Ҳа» дегандай ишора қилди. Мен ҳам турдим.
Сўнг мени бироз беҳушлик босди, кейин бошимдан сув қуя бошладим. Сўнгра Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ азза ва жаллага ҳамду сано айтдилар-да, бундай дедилар: «Ушбу ўрнимда илгари менга кўрсатилмаган барча нарсаларни кўрдим, ҳатто жаннату дўзахни ҳам. Менга ваҳий қилиндики, сизлар қабрларингизда Масиҳ Дажжол имтиҳони каби [ёки «шунга яқин», Асмо қайси бирини айтганини билмайман*] имтиҳон қилинасиз. «Бу киши ҳақида нима биласан?» дейилади. Иймонли одам [ёки «аниқ ишонувчи одам*», Асмо қайси бирини айтганини билмайман]: «У Муҳаммаддир, Аллоҳнинг Расулидир. У бизга очиқ-ойдин ҳужжатлар ва ҳидоят келтирган, унга ижобат қилганмиз ва эргашганмиз», дейди. Уч марта: «У Муҳаммад», (дейди). Шунда «Солиҳ ҳолда ухлайвер, унга аниқ ишонувчи эканингни билар эдик», дейилади. Аммо мунофиқ [ёки «шубҳаланувчи киши», Асмо қайси бирини айтганини билмайман] эса: «Билмайман, одамларнинг бир нима дейишаётганини эшитиб, ўшани айтганман», дейди».
* Ҳадисдаги иккиланишлар ровий Фотимадан содир бўлган.
* Иймонли одам – «муъмин», аниқ ишонувчи одам – «муъқин».
76/86- عَنْ أَسْـمَاءَ بِنْتِ أَبِي بَكْرٍ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَتْ: أَتَيْتُ عَائِشَةَ وَهِيَ تُصَلِّي، فَقُلْتُ: مَا شَأْنُ النَّاسِ؟ فَأَشَارَتْ إِلَى السَّمَاءِ، فَإِذَا النَّاسُ قِيَامٌ، فَقَالَتْ: سُبْحَانَ اللهِ، قُلْتُ: آيَةٌ؟ فَأَشَارَتْ بِرَأْسِهَا: أَيْ نَعَمْ، فَقُمْتُ حَتَّى تـَجَلَّانِي الْغَشْيُ، فَجَعَلْتُ أَصُبُّ عَلَى رَأْسِي الْمَاءَ، فَحَمِدَ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم وَأَثْنَى عَلَيْهِ، ثُمَّ قَالَ: «مَا مِنْ شَيْءٍ لَمْ أَكُنْ أُرِيتُهُ إِلَّا رَأَيْتُهُ فِي مَقَامِي هَذَا، حَتَّى الْجَنَّةُ وَالنَّارُ، فَأُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّكُمْ تُفْتَنُونَ فِي قُبُورِكُمْ مِثْلَ أَوْ قَرِيبًا مِنْ فِتْنَةِ الـمَسِيحِ وَالدَّجَّالِ، يُقَالُ: مَا عِلْمُكَ بِـهَذَا الرَّجُلِ؟ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ أَوِ الْمُوقِنُ، فَيَقُولُ: هُوَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ. جَاءَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى، فَأَجَبْنَا وَاتَّبَعْنَا، هُوَ مُحَمَّدٌ ثَلَاثًا، فَيُقَالُ: نَمْ صَالِحًا، قَدْ عَلِمْنَا إِنْ كُنْتَ لَمُوقِنًا بِهِ، وَأَمَّا الْمُنَافِقُ أَوِ الْمُرْتَابُ - لَا أَدْرِي أَيَّ ذَلِكَ قَالَتْ أَسْـمَاءُ - فَيَقُولُ: لَا أَدْرِي، سَـمِعْتُ النَّاسَ يَقُولُونَ شَيْئًا فَقُلْتُهُ».
(17) ЮЗАГА КЕЛГАН МАСАЛА ТУФАЙЛИ САФАР ҚИЛИШ ВА АҲЛИ-ОИЛАСИГА ТАЪЛИМ БЕРИШ ҲАҚИДА
(17) بَاب: الرِّحْلَةِ فِي الْمَسْأَلَةِ النَّازِلَةِ وَتَعْلِيمِ أَهْلِهِ
77.88 Уқба ибн Ҳорис розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«У киши Абу Иҳоб ибн Азизнинг қизига уйланди. Шунда бир аёл келиб: «Мен Уқбани ҳам, у уйланган(келин)ни ҳам эмизганман», деди. Уқба унга: «Мени эмизганингни билмайман, менга бунинг хабарини берган ҳам эмассан», деди. Кейин Мадинада турган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига уловда бориб, у зотдан сўради. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қандай қилиб? Айтилибди-ку ахир?!» дедилар. Шундай қилиб, Уқба у билан ажрашди ва у (қиз) бошқа эрга никоҳланди».
77/88- عَنْ عُقْبَةَ بْنِ الْحَارِثِ رَضِيَ الله عَنْهُ أَنَّهُ تَزَوَّجَ ابْنَةً لِأَبِي إِهَابِ بْنِ عَزِيزٍ، فَأَتَتْهُ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ: إِنِّي قَدْ أَرْضَعْتُ عُقْبَةَ وَالَّتِي تَزَوَّجَ بِـهَا، فَقَالَ لَهَا عُقْبَةُ: مَا أَعْلَمُ أَنَّكِ أَرْضَعْتِنِي، وَلَا أَخْبَرْتِنِي، فَرَكِبَ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم بِالْمَدِينَةِ فَسَأَلَهُ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «كَيْفَ وَقَدْ قِيلَ». فَفَارَقَهَا عُقْبَةُ، وَنَكَحَتْ زَوْجًا غَيْرَهُ.
(18) ИЛМ УЧУН НАВБАТЛАШИШ ҲАҚИДА
(18) بَاب: التَّنَاوُبِ فِي الْعِلْمِ
78.89 Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Мен бир ансорий қўшним билан Бану Умайя ибн Зайд(ерлари)да эдик. У ер Мадинанинг аволийларидан* эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига тушишда навбатлашар эдик. Бир кун у тушарди, бир кун мен тушардим. Қачон мен тушсам, унга ўша куннинг хабарларини – ваҳий ва бошқа нарсаларни келтирар эдим. У ҳам қачон тушса, худди шундай қилар эди. Ансорий танишим ўз навбати куни тушди. Кейин (қайтиб келди ва) эшигимни қаттиқ тақиллатиб: «У шу ердами?!» деди. Қўрқиб кетиб, унинг олдига чиқдим. Шунда у: «Жуда улкан иш содир бўлди», деди. Кейин Ҳафсанинг ёнига кирсам, у йиғлаётган экан. «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сизларни талоқ қилдиларми?» дедим. «Билмайман», деди. Сўнг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига кириб, тик турган ҳолда: «Аёлларингизни талоқ қилдингизми?» дедим. У зот: «Йўқ», дедилар. «Аллоҳу акбар!» дедим».
* Аволий – Мадинадан шарқ томонга икки милдан саккиз милгача бўлган масофадаги жойлар ва кичик қишлоқларнинг номи.
78/89- عَنْ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَجَارٌ لِي مِنَ الْأَنْصَارِ فِي بَنِي أُمَيَّةَ بْنِ زَيْدٍ - وَهْيَ مِنْ عَوَالِي الْمَدِينَةِ - وَكُنَّا نَتَنَاوَبُ النُّزُولَ عَلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم يَنْزِلُ يَوْمًا وَأَنْزِلُ يَوْمًا، فَإِذَا نَزَلْتُ جِئْتُهُ بِخَبَرِ ذَلِكَ الْيَوْمِ مِنَ الْوَحْيِ وَغَيْرِهِ، وَإِذَا نَزَلَ فَعَلَ مِثْلَ ذَلِكَ، فَنَزَلَ صَاحِبِي الْأَنْصَارِيُّ يَوْمَ نَوْبَتِهِ، فَضَرَبَ بَابِي ضَرْبًا شَدِيدًا فَقَالَ: أَثَمَّ هُوَ؟ فَفَزِعْتُ فَخَرَجْتُ إِلَيْهِ، فَقَالَ: حَدَثَ أَمْرٌ عَظِيمٌ، قَالَ: فَدَخَلْتُ عَلَى حَفْصَةَ، فَإِذَا هِيَ تَبْكِي، فَقُلْتُ: أطَلَّقَكُنَّ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم؟ قَالَتْ: لَا أَدْرِي. ثُمَّ دَخَلْتُ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقُلْتُ وَأَنَا قَائِمٌ: أَطَلَّقْتَ نِسَاءَكَ؟ قَالَ: «لَا». فَقُلْتُ: اللهُ أَكْبَرُ.
(19) ВАЪЗ ВА ТАЪЛИМ АСНОСИДА ЁҚТИРМАГАН НАРСАСИНИ КЎРГАНДА ҒАЗАБЛАНИШ ҲАҚИДА
(19) بَاب: الْغَضَبِ فِي الْمَوْعِظَةِ وَالتَّعْلِيمِ إِذَا رَأَى مَا يَكْرَهُ
79.90 Абу Масъуд Ансорий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули, фалончи бизга чўзиб юбораётгани учун намозга келмай қўйишимга сал қоляпти», деди. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мавъизада ўша кундагидек қаттиқ ғазабланганларини кўрмаганман. Ўшанда у зот: «Эй одамлар, албатта, сизлар бездиряпсизлар! Ким одамларга намоз ўқиб берса, енгил қилсин, чунки уларнинг ичида беморлар, заифлар ва ҳожатмандлар бор», дедилар».
79/90- عَنْ أَبِي مَسْعُودٍ الْأَنْصَارِيِّ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللهِ، لَا أَكَادُ أُدْرِكُ الصَّلَاةَ مِـمَّا يُطَوِّلُ بِنَا فُلَانٌ، فَمَا رَأَيْتُ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم فِي مَوْعِظَةٍ أَشَدَّ غَضَبًا مِنْ يَوْمِئِذٍ، فَقَالَ: «أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّكُمْ مُنَفِّرُونَ، فَمَنْ صَلَّى بِالنَّاسِ فَلْيُخَفِّفْ، فَإِنَّ فِيهِمُ الْمَرِيضَ وَالضَّعِيفَ وَذَا الْحَاجَةِ».
80.91 Зайд ибн Холид Жуҳаний розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан топилма ҳақида сўради. У зот: «Унинг шовунини [ёки идишини – дедилар] ва халтасини таниб ол-да, сўнг уни бир йил эълон қил. Кейин ундан фойдаланавер. Агар эгаси келиб қолса, уни унга тўла», дедилар.
«Йўқолган туя-чи?» деди. У зот ғазабланиб кетдилар, ҳатто ёноқлари қизариб кетди [ёки юзлари қизариб кетди].
«Сенинг у билан нима ишинг бор?! Суви ҳам, туёғи ҳам ўзи билан, бориб сувини ича олади, буталардан ўтлаб юраверади, эгаси учратгунича уни ўз ҳолига қўй!» дедилар.
«Йўқолган қўй-чи?» деди. «У сеники ёки биродарингники ёки бўриникидир», дедилар».
80/91- عَنْ زَيْدِ بْنِ خَالِدٍ الْجُهَنِيِّ رَضِيَ الله عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ اللُّقَطَةِ، فَقَالَ: «اعْرِفْ وِكَاءَهَا - أَوْ قَالَ وِعَاءَهَا - وَعِفَاصَهَا، ثُمَّ عَرِّفْهَا سَنَةً، ثُمَّ اسْتَمْتِعْ بِـهَا، فَإِنْ جَاءَ رَبُّهَا فَأَدِّهَا إِلَيْهِ». قَالَ: فَضَالَّةُ الْإِبِلِ؟ فَغَضِبَ حَتَّى احْمَرَّتْ وَجْنَتَاهُ - أَوْ قَالَ: احْمَرَّ وَجْهُهُ فَقَالَ: «وَمَا لَكَ وَلَهَا! مَعَهَا سِقَاؤُهَا وَحِذَاؤُهَا، تَرِدُ الْمَاءَ وَتَرْعَى الشَّجَرَ، فَذَرْهَا حَتَّى يَلْقَاهَا رَبُّهَا». قَالَ: فَضَالَّةُ الْغَنَمِ؟ قَالَ: «لَكَ أَوْ لِأَخِيكَ أَوْ لِلذِّئْبِ».
81.92 Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ёқтирмаган нарсалари ҳақида сўралдилар. Гап кўпайиб кетгач, ғазабландилар. Сўнг: «Истаган нарсангиз ҳақида сўрайверинг!» дедилар. Бир киши: «Менинг отам ким?» деди. У зот: «Отанг – Ҳузофа», дедилар.
Яна бошқаси туриб: «Менинг отам ким, эй Аллоҳнинг Расули?» деди. У зот: «Отанг – Шайбанинг мавлоси Солим», дедилар.
Умар у зотнинг юзларидаги ҳолатни кўриб, «Эй Аллоҳнинг Расули, албатта, биз Аллоҳ азза ва жаллага тавба қиламиз», деди».
81/92- عَنْ أَبِي مُوسَى رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: سُئِلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم عَنْ أَشْيَاءَ كَرِهَهَا، فَلَمَّا أُكْثِرَ عَلَيْهِ غَضِبَ، ثُمَّ قَالَ: «سَلُونِي عَمَّا شِئْتُمْ». قَالَ رَجُلٌ: مَنْ أَبِي؟ قَالَ: «أَبُوكَ حُذَافَةُ»، فَقَامَ آخَرُ فَقَالَ: مَنْ أَبِي يَا رَسُولَ اللهِ؟ فَقَالَ: «أَبُوكَ سَالِمٌ مَوْلَى شَيْبَةَ». فَلَمَّا رَأَى عُمَرُ مَا فِي وَجْهِهِ قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّا نَتُوبُ إِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ.
(20) ТУШУНАРЛИ БЎЛИШИ УЧУН ҲАДИСНИ УЧ МАРТА ҚАЙТАРИШ ҲАҚИДА
(20) بَاب: مَنْ أَعَادَ الْحَدِيثَ ثَلَاثًا لِيُفْهَمَ عَنْهُ
82.94 Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир сўз айтсалар, тушунарли бўлиши учун уни уч марта қайтарар, бирон қавм ҳузурига бориб салом берсалар, уч марта салом берар эдилар».
82/94 - عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ الله عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم: أَنَّهُ كَانَ إِذَا تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ أَعَادَهَا ثَلَاثًا حَتَّى تُفْهَمَ عَنْهُ، وَإِذَا أَتَى عَلَى قَوْمٍ فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ سَلَّمَ عَلَيْهِمْ ثَلَاثًا.
(21) КИШИНИНГ ЧЎРИСИГА ВА АҲЛИ-ОИЛАСИГА ТАЪЛИМ БЕРИШИ ҲАҚИДА
(21) بَابُ تَعْلِيمِ الرَّجُلِ أَمَتَهُ وَأَهْلَهُ
83.97 Абу Бурда отасидан ривоят қилади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: «Уч (киши) учун икки ҳисса ажр бор:
– Аҳли китоблардан бўлган, ўз Набийи ҳамда Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга иймон келтирган киши;
– Аллоҳнинг ҳаққи ҳамда хожаларининг ҳаққини адо этган мамлук қул;
– Қўл остида чўриси бўлиб, унга одоб ўргатган ва одоб ўргатишни гўзал адо этган, таълим берган ва таълим беришни гўзал адо этган, сўнгра уни озод қилиб, унга уйланган кишига ҳам икки ҳисса ажр бор».
83/97 – عَنْ أَبِي مُوسَى رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «ثَلَاثَةٌ لَهُمْ أَجْرَانِ: رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمَنَ بِنَبِيِّهِ وَآمَنَ بِـمُحَمَّدٍ صلى الله عليه وسلم، وَالْعَبْدُ الْمَمْلُوكُ إِذَا أَدَّى حَقَّ اللهِ وَحَقَّ مَوَالِيهِ، وَرَجُلٌ كَانَتْ عِنْدَهُ أَمَةٌ فَأَدَّبَهَا فَأَحْسَنَ تَأْدِيبَهَا، وَعَلَّمَهَا فَأَحْسَنَ تَعْلِيمَهَا، ثُمَّ أَعْتَقَهَا فَتَزَوَّجَهَا، فَلَهُ أَجْرَانِ».
(22) ИМОМНИНГ АЁЛЛАРГА ВАЪЗ ҚИЛИШИ ҲАҚИДА
(22) بَاب: عِظَةِ الْإِمَامِ النِّسَاءَ
84.98 Айюбдан ривоят қилинади:
«Атонинг бундай деганини эшитдим: «Ибн Аббоснинг шундай деганини эшитдим: «Гувоҳлик бераманки, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам...» – ёки Ато: «Гувоҳлик бераманки, Ибн Аббос», деди – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Билол билан чиқдилар. Ўшанда у зот аёлларга эшиттира олмадим деб ўйлаб, уларга ваъз қилдилар ва садақа қилишга буюрдилар. Шунда аёллар сирға ва узукларни ташлай бошлашди. Билол эса кийимининг бир тарафини тутиб турар эди».
84/98- عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ الله عَنْهُمَا أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم خَرَجَ وَمَعَهُ بِلَالٌ، فَظَنَّ أَنَّهُ لَمْ يُسْمِعْ النِّسَاءَ، فَوَعَظَهُنَّ وَأَمَرَهُنَّ بِالصَّدَقَةِ، فَجَعَلَتِ الْمَرْأَةُ تُلْقِي الْقُرْطَ وَالْخَاتَمَ، وَبِلَالٌ يَأْخُذُ فِي طَرَفِ ثَوْبِهِ.
(23) ҲАДИСГА ҲАРИСЛИК ҲАҚИДА
(23) بَاب: الْحِرْصِ عَلَى الْحَدِيثِ
85.99 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Эй Аллоҳнинг Расули, одамлар ичида қиёмат куни шафоатингиз билан энг саодатманд бўладиган киши ким?» дейилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Абу Ҳурайра, аниқки, шу гапни сендан олдин ҳеч ким сўрамаслигини билар эдим, чунки ҳадисга ўта ҳарислигингни кўрганман. Одамлар ичида қиёмат куни шафоатим билан энг саодатманд бўладиган киши «Ла илаҳа иллаллоҳ»ни қалбидан [ёки вужудидан] ихлос билан айтган кишидир», дедилар».
85/99- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ، مَنْ أَسْعَدُ النَّاسِ بِشَفَاعَتِكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؟ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «لَقَدْ ظَنَنْتُ يَا أَبَا هُرَيْرَةَ أَنْ لَا يَسْأَلَنِي عَنْ هَذَا الْحَدِيثِ أَحَدٌ أَوَّلُ مِنْكَ لِمَا رَأَيْتُ مِنْ حِرْصِكَ عَلَى الْحَدِيثِ، أَسْعَدُ النَّاسِ بِشَفَاعَتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ قَالَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ خَالِصًا مِنْ قَلْبِهِ أَوْ نَفْسِهِ».
(25) АЁЛЛАРГА ИЛМ ЎРГАТИШ УЧУН АЛОҲИДА КУН БЕЛГИЛАНАДИМИ?
(25) بَاب: هَلْ يُجْعَلُ لِلنِّسَاءِ يَوْمًا فِي الْعِلْمِ؟
87.101 Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Аёллар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Ҳузурингизда (бўлишда) эркаклар биздан ўтиб кетишди. Шунинг учун бизга ўзингиз бир кунни тайин қилиб берсангиз», дейишди. У зот улар билан учрашиш учун бир кунни ваъда қилдилар. Бас, (ўша кунда) уларга ваъз қилдилар ва вазифалар бердилар. Уларга айтган гаплари орасида: «Сизлардан бирор аёл ўз фарзандларидан учтасини топширган бўлса, албатта, бу унга дўзахдан парда бўлади» деган жумла бор эди. Шунда бир аёл: «Иккита бўлса-чи?» деди. «Иккита бўлса ҳам», дедилар».
87/101 - عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قَالَتِ النِّسَاءُ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم: غَلَبَنَا عَلَيْكَ الرِّجَالُ، فَاجْعَلْ لَنَا يَوْمًا مِنْ نَفْسِكَ، فَوَعَدَهُنَّ يَوْمًا لَقِيَهُنَّ فِيهِ، فَوَعَظَهُنَّ وَأَمَرَهُنَّ، فَكَانَ فِيمَا قَالَ لَهُنَّ: «مَا مِنْكُنَّ امْرَأَةٌ تُقَدِّمُ ثَلَاثَةً مِنْ وَلَدِهَا إِلَّا كَانَ لَهَا حِجَابًا مِنَ النَّارِ». فَقَالَتِ امْرَأَةٌ: وَاثْنَيْنِ؟ فَقَالَ: «وَاثْنَيْنِ».
88.102 Абу Саъид Худрий ва Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу адайҳи васаллам: «Балоғатга етмаган учтасини...» дедилар».
88/102 – وَفِي رِوَايَةٍ: عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ: «لَمْ يَبْلُغُوا الْحِنْثَ».
(26) БИРОН НАРСАНИ ЭШИТИБ, УНИ ЯХШИ БИЛИБ ОЛГУНЧА ҚАЙТА-ҚАЙТА СЎРАШ ҲАҚИДА
(26) بَاب: مَنْ سَـمِعَ شَيْئًا فَرَاجَعَ حَتَّى يَعْرِفَهُ
89.103 Ибн Абу Мулайка шундай сўзлаб берди:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари Оиша розияллоҳу анҳо ўзи билмаган бирон нарсани эшитса, уни яхши билиб олмагунча қайта-қайта сўрайверар эди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким ҳисоб-китоб қилинса, азобланади», дедилар.
Оиша розияллоҳу анҳо айтади: «Мен: «Ахир Аллоҳ таоло: «Тезда, осонгина ҳисоб қилинур», демаганми?» дедим.
Шунда у зот: «Бу бир арз*, холос. Бироқ ким (қаттиқ) ҳисоб-китобга тортилса, ҳалок бўлади», дедилар».
* Арз – қиёмат куни бандаларнинг номаи аъмоллари тақдим этиладиган, намоён қилинадиган ҳолат.
89/103- عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ الله عَنْهَا أنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «مَنْ حُوسِبَ عُذِّبَ». قَالَتْ عَائِشَةُ: فَقُلْتُ: أَوَ لَيْسَ يَقُولُ اللهُ تَعَالَى: (فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا)؟ [الإنشقاق: 8] فَقَالَ: «إِنّـَمَا ذَلِكَ الْعَرْضُ، وَلَكِنْ مَنْ نُوقِشَ الْحِسَابَ يَهْلِكْ».
(27) ҲОЗИР БЎЛГАНЛАР ИЛМНИ ҲОЗИР БЎЛМАГАНЛАРГА ЕТКАЗСИН
(27) بَاب: لِيُبَلِّغِ الْعِلْمَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ
90.104 Абу Шурайҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«У киши Маккага аскарларни юбораётган Амр ибн Саъидга айтди: «Эй амир, менга изн бер, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Макка фатҳининг эртасигаёқ айтган гапларини сенга айтиб берай. Буни айтган чоғларида қулоқларим уни эшитган, қалбим ўзига сингдирган, кўзларим уни кўрган:
У зот Аллоҳга ҳамду сано айтдилар. Сўнг: «Маккани Аллоҳ ҳарам қилгандир, одамлар ҳарам қилгани йўқ. Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган кишига унда қон тўкиш ҳам, дарахт кесиш ҳам ҳалол бўлмас. Агар бирортаси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг унда жанг қилганларини ҳужжат қилиб, рухсатга эришмоқчи бўлса, унга: «Аллоҳ Ўз Расулига изн берган, сизларга изн берган эмас», денглар. Аллоҳ менга унда фақат бир кунда бир муддатгина изн берган, холос. Сўнг бугун унинг ҳарамлиги худди кечаги ҳарамлигига қайтди. Ҳозир бўлганлар ҳозир бўлмаганларга етказсин», дедилар».
Абу Шурайҳ розияллоҳу анҳуга: «Амр нима деди?» дейилди. У бундай деди: «Мен сендан кўра билувчироқман, эй Абу Шурайҳ! Албатта, у (Ҳарам) осийни ҳам, қон тўкиб қочганни ҳам, ўғрилик қилиб қочганни ҳам ўз паноҳига олмас», деган».
90/104- عَنْ أَبِي شُرَيْحٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: سَـمِعْتُ رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلمالغَدَ مِنْ يَوْمِ الفَتْحِ يَقُولُ قَوْلًا، سَـمِعَتْهُ أُذُنَايَ، وَوَعَاهُ قَلْبِي، وَأَبْصَرَتْهُ عَيْنَايَ، حِينَ تَكَلَّمَ بِهِ حَمِدَ اللهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ، ثُمَّ قَالَ: «إِنَّ مَكَّةَ حَرَّمَهَا اللهُ وَلَمْ يُحَرِّمْهَا النَّاسُ، فَلَا يَحِلُّ لِامْرِئٍ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يَسْفِكَ بِـهَا دَمًا، وَلَا يَعْضِدَ بِـهَا شَجَرَةً، فَإِنْ أَحَدٌ تَرَخَّصَ لِقِتَالِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم فِيهَا فَقُولُوا: إِنَّ اللهَ قَدْ أَذِنَ لِرَسُولِهِ وَلَمْ يَأْذَنْ لَكُمْ. وَإِنـَّمَا أَذِنَ لِي فِيهَا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ، ثُمَّ عَادَتْ حُرْمَتُهَا الْيَوْمَ كَحُرْمَتِهَا بِالْأَمْسِ، وَلْيُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ».
(28) НАБИЙ СОЛЛАЛЛОҲУ АЛАЙҲИ ВАСАЛЛАМГА НИСБАТАН ЁЛҒОН ТЎҚИГАН КИШИНИНГ ГУНОҲИ ҲАҚИДА
(28) بَاب: إِثْمِ مَنْ كَذَبَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم
91.106 Алий розияллоҳу анҳу айтади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Менга ёлғон тўқиманглар. Ким менга нисбатан ёлғон тўқиса, дўзахга кираверсин!» дедилар».
91/106- عَنْ عَلِيٍّ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ:سَـمِعْتُ رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلم: «لَا تَكْذِبُوا عَلَيَّ، فَإِنَّهُ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ فَلْيَتَبَوَّأْ مقعده من النَّارَ».
92.109 Салама розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Ким мен айтмаган нарсани мени айтди деса, дўзахдан жойини олаверсин», деганларини эшитганман».
92/109- عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الأَوْكَعِ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: سَـمِعْتُ رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلم يَقُولُ: «لَا تَكْذِبُوا عَلَيَّ، فَإِنَّهُ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مَا لَمْ أَقُلْ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ».
93.110 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Исмим билан номланаверинг, куням билан куняланманг.* Ким мени тушида кўрса, аниқ мени кўрибди, чунки шайтон менинг қиёфамга кира олмайди. Ким менга нисбатан қасддан ёлғон тўқиса, дўзахдан жойини олаверсин!» дедилар».
* Куня – кишининг ўз фарзандига нисбат берилган ҳолда олган номи. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кунялари Абул Қосим (Қосимнинг отаси) бўлган.
93/110- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «تَسَمَّوْا بِاسْـمِي وَلَا تَكْتَنُوا بِكُنْيَتِي، وَمَنْ رَآنِي فِي الْمَنَامِ فَقَدْ رَآنِي، فَإِنَّ الشَّيْطَانَ لَا يَتَمَثَّلُ فِي صُورَتِي، وَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ».
(29) ИЛМНИ ЁЗИШ ҲАҚИДА
(29) بَاب: كِتَابَةِ الْعِلْمِ
94.112 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Хузоъаликлар Макка фатҳи йили Бану Лайсдан бир кишини (жоҳилият даврида хузоъалик бир кишини) қатл қилганлари эвазига қатл қилишди. Бу ҳақда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга хабар қилинди. У зот уловларига миндилар. Кейин хутба қилиб бундай дедилар: «Албатта, Аллоҳ Маккадан қатлни [ёки «филни», Абу Абдуллоҳ иккиланди] тўсди ва Расулуллоҳ – соллаллоҳу алайҳи васаллам – ҳамда мўминларни уларга ҳукмрон қилди. Огоҳ бўлинг! Албатта, у мендан олдин ҳеч кимга ҳалол бўлмаган ва мендан кейин ҳам ҳеч кимга ҳалол бўлмас. Огоҳ бўлинг! Албатта, у менга бир кунда бир муддатгина ҳалол қилинди. Огоҳ бўлинг! Албатта, у шу соатда ҳам ҳарамдир. Унинг тикани юлинмас, дарахти кесилмас, ундаги йўқолган нарсани эълон қилувчисидан бошқаси ололмас. Ким қатл қилинса, у икки нарсадан афзалини танлаш ихтиёридадир: ё унга хун тўланади, ёки қатл қилинган кишининг аҳли қасос олади», дедилар.
Шунда Яман аҳлидан бўлган бир киши келиб: «Менга (шуни) ёзиб беринг, эй Аллоҳнинг Расули!» деди. У зот: «Абу Фалончига ёзиб беринглар», дедилар. Кейин Қурайшдан бир киши: «Изхир* мустасно (бўлсин), эй Аллоҳнинг Расули, чунки уни уйларимиз ва қабрларимизга қўямиз», деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Изхир мустаснодир, изхир мустаснодир», дедилар».
* Изхир – Маккада ўсадиган хушбўй ҳидли машҳур ўсимлик.
94/112- وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «إِنَّ اللهَ حَبَسَ عَنْ مَكَّةَ الْقَتْلَ، أَوِ الْفِيلَ - شَكَّ أَبُو عَبْدِ اللهِ - وَسَلَّطَ عَلَيْهِمْ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم وَالْمُؤْمِنِينَ، أَلَا وَإِنَّهَا لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلِي، وَلَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ بَعْدِي، أَلَا وَإِنَّهَا حَلَّتْ لِي سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ، أَلَا وَإِنَّهَا سَاعَتِي هَذِهِ حَرَامٌ، لَا يُخْتَلَى شَوْكُهَا، وَلَا يُعْضَدُ شَجَرُهَا، وَلَا تُلْتَقَطُ سَاقِطَتُهَا إِلَّا لِمُنْشِدٍ، فَمَنْ قُتِلَ فَهُوَ بِخَيْرِ النَّظَرَيْنِ: إِمَّا أَنْ يُعْقَلَ، وَإِمَّا أَنْ يُقَادَ أَهْلُ الْقَتِيلِ»، فَجَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْيَمَنِ، فَقَالَ: اكْتُبْ لِي يَا رَسُولَ اللهِ فَقَالَ: «اكْتُبُوا لِأَبِي فُلَانٍ»، فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَيْشٍ: إِلَّا الْإِذْخِرَ يَا رَسُولَ اللهِ، فَإِنَّا نَـجْعَلُهُ فِي بُيُوتِنَا وَقُبُورِنَا، فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: «إِلَّا الْإِذْخِرَ إِلَّا الْإِذْخِرَ».
95.114 Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг дардлари кучайгач, «Менга ёзадиган нарса келтиринг, сизларга бир битик ёзиб бераман, ундан кейин адашмайсизлар», дедилар.
Умар: «Аниқки, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни дард енгиб қўйди. Бизда Аллоҳнинг Китоби турибди-ку, у бизга кифоя!» деди. Натижада улар ихтилоф қилиб қолишди ва ғала-ғовур кўпайиб кетди. У зот: «Ёнимдан туринглар, ҳузуримда тортишиш дуруст эмас», дедилар».
95/114- عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: لَمَّا اشْتَدَّ بِالنَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم وَجَعُهُ قَالَ: «ائْتُونِي بِكِتَابٍ أَكْتُبُ لَكُمْ كِتَابًا لَا تَضِلُّوا بَعْدَهُ»، قَالَ عُمَرُ: إِنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم غَلَبَهُ الْوَجَعُ، وَعِنْدَنَا كِتَابُ اللهِ حَسْبُنَا، فَاخْتَلَفُوا وَكَثُرَ اللَّغَطُ، فَقَالَ: «قُومُوا عَنِّي، وَلَا يَنْبَغِي عِنْدِي التَّنَازُعُ».
(30) ТУНДАГИ ИЛМ ВА ВАЪЗ ҲАҚИДА
(30) بَاب: الْعِلْمِ وَالْعِظَةِ بِاللَّيْلِ
96.115 Умму Салама розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Бир кеча Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уйғониб: «Субҳаналлоҳ, бу кеча не-не фитналар туширилдийкин, не-не хазиналар очилдийкин?! Ҳужра соҳибаларини уйғотинглар. Зотан, қанчадан-қанча бу дунёда кийимли, охиратда эса яланғоч аёллар бор», дедилар».
96/115 - عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِيَ الله عَنْهَا قَالَتِ: اسْتَيْقَظَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم ذَاتَ لَيْلَةٍ فَقَالَ: «سُبْحَانَ اللهِ مَاذَا أُنْزِلَ اللَّيْلَةَ مِنَ الْفِتَنِ، وَمَاذَا فُتِحَ مِنَ الْخَزَائِنِ، أَيْقِظُوا صَوَاحِبَاتِ الْحُجَرِ، فَرُبَّ كَاسِيَةٍ فِي الدُّنْيَا عَارِيَةٍ فِي الْآخِرَةِ».
(31) ТУНДА ИЛМИЙ СУҲБАТ ҚУРИШ ҲАҚИДА
(31) بَاب: السَّمَرِ بِالْعِلْمِ
97.116 Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумо айтади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётларининг сўнгида бизга хуфтон намозини ўқиб бердилар. Салом бериб бўлгач, ўринларидан туриб: «Бу кечангизни кўрдингизми? Бундан юз йил ўтгач, ер юзида (ҳозирги) кишилардан бирортаси қолмайди», дедилар».
97/116 – عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: صَلَّى بِنَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم الْعِشَاءَ فِي آخِرِ حَيَاتِهِ، فَلَمَّا سَلَّمَ قَامَ فَقَالَ: «أَرَأَيْتَكُمْ لَيْلَتَكُمْ هَذِهِ، فَإِنَّ رَأْسَ مِائَةِ سَنَةٍ مِنْهَا لَا يَبْقَى مِـمَّنْ هُوَ عَلَى ظَهْرِ الْأَرْضِ أَحَدٌ».
(32) ИЛМНИ ЁД ОЛИШ ҲАҚИДА
(32) بَاب: حِفْظِ الْعِلْمِ
98.117 Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари холам Маймуна бинт Ҳориснинг уйида тунаб қолдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам навбат кечасида унинг ҳузурида эканлар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам хуфтонни ўқидилар. Сўнг уйларига келиб, тўрт ракат намоз ўқидилар. Бироз ухлагач, кейин турдилар. Сўнг: «Болакай ухлаб қолдими?» дедилар ёки шунга ўхшаш бир сўз айтдилар. Кейин (намозга) турдилар. Мен ҳам у зотнинг чап томонларига турган эдим, мени ўнг томонларига ўтқазиб қўйдилар. Беш ракат намоз ўқидилар. Кейин яна икки ракат намоз ўқидилар. Сўнг ухладилар, ҳатто хурракларини [ёки хириллашларини] эшитдим. Сўнгра намозга чиқдилар».
98/117 - عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ الله عَنْهُمَا قَالَ: بِتُّ فِي بَيْتِ خَالَتِي مَيْمُونَةَ بِنْتِ الْحَارِثِ، زَوْجِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم، وَكَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم عِنْدَهَا فِي لَيْلَتِهَا، فَصَلَّى النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم الْعِشَاءَ، ثُمَّ جَاءَ إِلَى مَنْزِلِهِ، فَصَلَّى أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ، ثُمَّ نَامَ، ثُمَّ قَامَ، ثُمَّ قَالَ: «نَامَ الْغُلَيِّمُ؟» أَوْ كَلِمَةً تُشْبِهُهَا، ثُمَّ قَامَ فَقُمْتُ عَنْ يَسَارِهِ، فَجَعَلَنِي عَنْ يَـمِينِهِ، فَصَلَّى خَمْسَ رَكَعَاتٍ، ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ، ثُمَّ نَامَ حَتَّى سَـمِعْتُ غَطِيطَهُ، أَوْ خَطِيطَهُ، ثُمَّ خَرَجَ إِلَى الصَّلَاةِ.
99.118 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Одамлар: «Абу Ҳурайра ошириб юборди», дейишмоқда. Агар Аллоҳнинг Китобидаги икки оят бўлмаганида, бирорта ҳам ҳадис айтмаган бўлар эдим», деди. Сўнг: «Албатта, Биз нозил қилган равшан(оят)ларни ва ҳидоятни одамларга китобда баён қилиб берганимиздан кейин беркитганларни…»ни «…ўта раҳмлидирман»* сўзигача тиловат қилди».
(Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу) деди: «Муҳожир биродарларимизни бозорлардаги олди-сотдилар банд қилиб қўярди. Ансорий биродарларимизни ҳам мол-мулк ишлари машғул қилиб қўярди. Абу Ҳурайра эса қорни тўяр-тўймас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга бўлар, улар ҳозир бўлмаган нарсаларда ҳозир бўлар, улар ёд олмаган нарсаларни ёд олар эди».
* «Албатта, Биз нозил қилган равшан(оят)ларни ва ҳидоятни одамларга китобда баён қилиб берганимиздан кейин беркитганларни – ана ўшаларни Аллоҳ лаънатлайдир. Ва лаънатловчилар лаънатлайдир. Тавба қилиб, ислоҳ қилиб, баён қилганлар мустаснодир, ана ўшаларнинг тавбасини қабул қилурман. Ва Мен тавбани кўплаб қабул қилувчидирман, ўта раҳмлидирман» (Бақара сураси, 159-160-оятлар).
99/118 - عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ: أَكْثَرَ أَبُو هُرَيْرَةَ، وَلَوْلَا آيَتَانِ فِي كِتَابِ اللهِ مَا حَدَّثْتُ حَدِيثًا، ثُمَّ يَتْلُو: (إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَات) إِلَى قَوْلِهِ (الرَّحِيمُ) [البقرة: 159-160]. إِنَّ إِخْوَانَنَا مِنَ الْمُهَاجِرِينَ كَانَ يَشْغَلُهُمُ الصَّفْقُ بِالْأَسْوَاقِ، وِإِنَّ إِخْوَانَنَا مِنَ الْأَنْصَارِ كَانَ يَشْغَلُهُمُ الْعَمَلُ فِي أَمْوَالِهِمْ، وَإِنَّ أَبَا هُرَيْرَةَ كَانَ يَلْزَمُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم بِشِبَعِ بَطْنِهِ، وَيَحْضُرُ مَا لَا يَحْضُرُونَ، وَيَحْفَظُ مَا لَا يَحْفَظُونَ.
100.119 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Эй Аллоҳнинг Расули, албатта, мен сиздан кўп ҳадис эшитаман-у, унутиб қўяман», дедим. У зот: «Ридоингни ёз!» дедилар. Уни ёздим. У зот икки қўллари билан ҳовучлаб солдилар, сўнг: «Буни бағрингга бос!» дедилар, мен уни бағримга босдим. Шундан кейин ҳеч нарсани унутмайдиган бўлдим».
Ибн Фудайк ҳам шуни айтиб бериб, «ёки «қўллари билан унга ҳовучлаб солдилар» деган.
100/119 – وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنِّي أَسْـمَعُ مِنْكَ حَدِيثًا كَثِيرًا أَنْسَاهُ. قَالَ: «ابْسُطْ رِدَاءَكَ» فَبَسَطْتُهُ، قَالَ: فَغَرَفَ بِيَدَيْهِ ثُمَّ قَالَ: «ضُمُّهُ». فَضَمَمْتُهُ، فَمَا نَسِيتُ شَيْئًا بَعْدَهُ.
101 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан «икки идиш» (илмни) ёд олдим. Улардан бирини сочдим, иккинчисига келсак, агар уни сочадиган бўлсам, мана бу бўғиз кесилади».
101/ - وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: حَفِظْتُ مِنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم وِعَاءَيْنِ: فَأَمَّا أَحَدُهُمَا فَبَثَثْتُهُ، وَأَمَّا الْآخَرُ فَلَوْ بَثَثْتُهُ قُطِعَ هَذَا الْبُلْعُومُ.
(33) УЛАМОЛАРГА ЖИМ ҚУЛОҚ СОЛИШ ҲАҚИДА
(33) بَاب: الْإِنْصَاتِ لِلْعُلَمَاءِ
102.121 Жарир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам видолашув ҳажида унга: «Одамларни жим қил!» дедилар, сўнг: «Мендан кейин бир-бирининг бўйнига (қилич) урадиган кофирларга айланиб кетманглар!» дедилар».
102/121 - عَنْ جَرِير بْنِ عَبْدِ الله رَضِيَ اله عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم قَالَ لَهُ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ: «اسْتَنْصِتِ النَّاسَ»، فَقَالَ: «لَا تَرْجِعُوا بَعْدِي كُفَّارًا، يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ».
(34) «ОДАМЛАРНИНГ ҚАЙСИ БИРИ ОЛИМРОҚ?» ДЕЯ СЎРАЛГАНДА, ИЛМНИ АЛЛОҲГА ҲАВОЛА ҚИЛИШ ОЛИМ УЧУН МУСТАҲАБ ЭКАНИ ҲАҚИДА
(34) بَاب: مَا يُسْتَحَبُّ لِلْعَالِمِ إِذَا سُئِلَ: أَيُّ النَّاسِ أَعْلَمُ؟
Убай ибн Каъбдан ривоят қилинади:
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дебдилар:
«Мусо Бану Исроилга хутба қилиб турганида: «Одамларнинг қай бири энг олим?» деб сўралди. «Мен энг олимман», деди. Аллоҳ у кишини итоб қилди, чунки у илмни У Зотга ҳавола қилмаган эди. Аллоҳ: «Икки денгиз қўшилган жойдаги бир бандам сендан олимроқдир», дея ваҳий қилди. «Эй Роббим! У билан қандай (учрашаман)?» деди. Шунда унга: «Саватда бир балиқ ол. Қачон уни йўқотсанг, у (бандам) ўша ердадир», дейилди.
У киши йўлга тушди ва хизматкор йигити Юшаъ ибн Нунни етаклаб олди. Улар саватга балиқ солиб олишди. Харсангтош ёнига етиб боришгач, бошларини қўйиб, ухлашди. Балиқ эса саватдан тушиб, денгизни тешиб, йўл олди. Бу Мусо ва унинг хизматкори учун ғаройиб иш бўлди. Кейин улар тун ва куннинг қолган қисмида йўл юришди. Тонг отгач, Мусо хизматкор йигитига: «Нонуштамизни келтир. Дарҳақиқат, бу сафаримизда чарчоққа учрадик», деди. Мусо буюрилган жойдан ўтгунига қадар бошқа ҳеч қандай чарчоқ сезмади. Хизматкор йигити унга: «Буни қаранг, харсангтошга жойлашганимизда балиқни эсдан чиқарибман», деди. Мусо деди: «Ана шу биз истаган нарса эди». Икковлон изларига қайтишди. Улар харсангтошга етиб боргач, у ерда бир кийимга ўранган [ёки кийимига ўраниб олган] бир кишини кўришди. Мусо салом берди. Хизр: «Бу ерингда салом қаёқдан (ҳам бўлсин)?» деди. «Мен Мусоман», деди. «Бану Исроилнинг Мусосими?» деди. «Ҳа. Ўзингга ўргатилган илмдан менга ҳам ўргатмоғинг учун сенга эргашсам майлими?» деди. «Мен билан бирга бўлишга сабр қила олмайсан. Эй Мусо, мен Аллоҳнинг илмидан У Зот менга билдирган, сен эса билмайдиган бир илмга эгаман. Сен ҳам У Зот сенга билдирган, мен эса билмайдиган бир илмга эгасан», деди. «Иншааллоҳ, сабрли эканимни кўрасан ва сенга ҳеч бир ишда итоатсиз бўлмайман», деди (Мусо).
Сўнг икковлон денгиз соҳили бўйлаб йўлга тушишди. Уларнинг кемаси йўқ эди. Тўсатдан ёнларидан бир кема ўтиб қолди. Кемадагилардан олиб кетишларини сўрашди. Хизрни таниб қолиб, икковларини йўлкирасиз олиб кетишди. Кейин бир чумчуқ келиб, кема четига қўнди-да, денгиздан бир-икки чўқилади. Шунда Хизр: «Эй Мусо! Мендаги ва сендаги илм Аллоҳнинг илми олдида мана шу чумчуқнинг денгиздан чўқиганича ҳам келмайди», деди. Сўнг Хизр кема тахталаридан бирини атайлаб суғуриб олди. Шунда Мусо: «(Булар) бизни ҳеч қандай йўлкирасиз кемага олган одамлар эди, сен эса буни (кемани) унинг аҳлини чўктириш учун атайлаб тешдинг», деди.
«Албатта, сен мен билан бирга бўлишга сабр қила олмассан, демабмидим?!» деди. «Эсимдан чиққан нарса учун мени айбга буюрма», деди (Мусо). Мусо тарафидан (сабрсизликнинг) биринчиси унутишдан бўлди.
Кейин икковлон йўлга тушишди. Баногоҳ болалар билан ўйнаб юрган бир болакайга дуч келишди. Хизр (боланинг) бошини чангаллаб, қўли билан унинг калласини узиб ташлади. Шунда Мусо: «Бирор жонни ўлдирмаган бегуноҳ жонни ўлдирасанми?!» деди. «Сенга: «Албатта сен мен билан бирга бўлишга сабр қила олмассан, демабмидим?!» деди – Ибн Уяйна: «Буниси таъкидлироқ», деган. – Кейин икковлон йўлга тушишди. Ниҳоят, бир шаҳарга келиб, унинг аҳлидан таом сўрашди. (Шаҳар аҳли) уларни меҳмон қилишдан бош тортди. Иккови у ерда йиқилиб кетай деб турган бир деворни кўриб қолиб, (Хизр) уни тиклади. Хизр қўли билан ишора қилиб, уни тиклаб қўйди. Шунда Мусо унга: «Агар хоҳласанг, бунинг учун ҳақ олсанг бўлар эди», деди. «Бу мен билан сенинг ўртамиздаги ажрашишдир», деди у».
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ Мусони раҳмат қилсин. Қанийди, у киши сабр қилган бўлса-ю, бизга икковларининг ишларидан қисса қилиб берилаверса», дедилар».
103/122 - عَنْ أُبَيِّ بْنِ كَعْبٍ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «قَامَ مُوسَى النَّبِيُّ خَطِيبًا فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَسُئِلَ: أَيُّ النَّاسِ أَعْلَمُ؟ فَقَالَ: أَنَا أَعْلَمُ، فَعَتَبَ اللهُ عَلَيْهِ، إِذْ لَمْ يَرُدَّ الْعِلْمَ إِلَى اللهِ، فَأَوْحَى اللهُ إِلَيْهِ: أَنَّ عَبْدًا مِنْ عِبَادِي بـِمَجْمَعِ الْبَحْرَيْنِ هُوَ أَعْلَمُ مِنْكَ. قَالَ: يَا رَبِّ، وَكَيْفَ بِهِ؟ فَقِيلَ لَهُ: احْمِلْ حُوتًا فِي مِكْتَلٍ، فَإِذَا فَقَدْتَهُ فَهْوَ ثَمَّ، فَانْطَلَقَ وَانْطَلَقَ بِفَتَاهُ يُوشَعَ بْنِ نُونٍ، وَحَمَلَا حُوتًا فِي مِكْتَلٍ، حَتَّى كَانَا عِنْدَ الصَّخْرَةِ وَضَعَا رُءُوسَهُمَا وَنَامَا، فَانْسَلَّ الْحُوتُ مِنَ الْمِكْتَلِ فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا، وَكَانَ لِمُوسَى وَفَتَاهُ عَجَبًا، فَانْطَلَقَا بَقِيَّةَ لَيْلَتِهِمَا وَيَوْمَهُمَا، فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ: آتِنَا غَدَاءَنَا، لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا. وَلَمْ يَجِدْ مُوسَى مَسًّا مِنَ النَّصَبِ حَتَّى جَاوَزَ الْمَكَانَ الَّذِي أُمِرَ بِهِ، فَقَالَ لَهُ فَتَاهُ: أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ؟ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ، قَالَ مُوسَى: ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِي، فَارْتَدَّا عَلَى آثَارِهِمَا قَصَصًا، فَلَمَّا انْتَهَيَا إِلَى الصَّخْرَةِ، إِذَا رَجُلٌ مُسَجًّى بِثَوْبٍ، أَوْ قَالَ تَسَجَّى بِثَوْبِهِ، فَسَلَّمَ مُوسَى، فَقَالَ الْخَضِرُ: وَأَنَّى بِأَرْضِكَ السَّلَامُ؟ فَقَالَ: أَنَا مُوسَى، فَقَالَ: مُوسَى بَنِى إِسْرَائِيلَ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِي مـِمَّا عُلِّمْتَ رَشَدًا؟ قَالَ: إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا، يَا مُوسَى، إِنِّي عَلَى عِلْمٍ مِنْ عِلْمِ اللهِ عَلَّمَنِيهِ لَا تَعْلَمُهُ أَنْتَ، وَأَنْتَ عَلَى عِلْمٍ عَلَّمَكَهُ لَا أَعْلَمُهُ. قَالَ: سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِي لَكَ أَمْرًا. فَانْطَلَقَا يَـمْشِيَانِ عَلَى سَاحِلِ الْبَحْرِ، لَيْسَ لَهُمَا سَفِينَةٌ، فَمَرَّتْ بِـهِمَا سَفِينَةٌ، فَكَلَّمُوهُمْ أَنْ يَحْمِلُوهُمَا، فَعُرِفَ الْخَضِرُ، فَحَمَلُوهُمَا بِغَيْرِ نَوْلٍ، فَجَاءَ عُصْفُورٌ، فَوَقَعَ عَلَى حَرْفِ السَّفِينَةِ، فَنَقَرَ نَقْرَةً أَوْ نَقْرَتَيْنِ فِي الْبَحْرِ، فَقَالَ الْخَضِرُ: يَا مُوسَى مَا نَقَصَ عِلْمِي وَعِلْمُكَ مِنْ عِلْمِ اللهِ إِلَّا كَنَقْرَةِ هَذَا الْعُصْفُورِ فِي الْبَحْرِ، فَعَمَدَ الْخَضِرُ إِلَى لَوْحٍ مِنْ أَلْوَاحِ السَّفِينَةِ فَنَزَعَهُ، فَقَالَ مُوسَى: قَوْمٌ حَمَلُونَا بِغَيْرِ نَوْلٍ، عَمَدْتَ إِلَى سَفِينَتِهِمْ فَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا؟ قَالَ: أَلَمْ أَقُلْ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا؟ قَالَ: لَا تُؤَاخِذْنِي بِـمَا نَسِيتُ وَلَا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا - فَكَانَتِ الْأُولَى مِنْ مُوسَى نِسْيَانًا – فَانْطَلَقَا. فَإِذَا غُلَامٌ يَلْعَبُ مَعَ الْغِلْمَانِ، فَأَخَذَ الْخَضِرُ بِرَأْسِهِ مِنْ أَعْلَاهُ فَاقْتَلَعَ رَأْسَهُ بِيَدِهِ، فَقَالَ مُوسَى: أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ؟ قَالَ: أَلَمْ أَقُلْ لَكَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا - قَالَ ابْنُ عُيَيْنَةَ: وَهَذَا أَوْكَدُ – فَانْطَلَقَا، حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا، فَأَبَوْا أَنْ يُضَيِّفُوهُمَا، فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ، قَالَ الْخَضِرُ بِيَدِهِ فَأَقَامَهُ، فَقَالَ مُوسَى: لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا، قَالَ: هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ». قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: «يَرْحَمُ اللهُ مُوسَى، لَوَدِدْنَا لَوْ صَبَرَ حَتَّى يُقَصَّ عَلَيْنَا مِنْ أَمْرِهِمَا».
(35) ЎТИРГАН ОЛИМДАН ТИК ТУРГАН ҲОЛДА САВОЛ СЎРАШ ҲАҚИДА
(35) بَاب: مَنْ سَأَلَ وَهْوَ قَائِمٌ عَالِمًا جَالِسًا
104.123 Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули, Аллоҳ йўлида жанг қилиш нима? Зотан, бировимиз ғазабдан ҳам жанг қилади, тарафкашлик юзасидан ҳам жанг қилади», деди.
У зот унга бошларини кўтара туриб, – у тик тургани учун унга бошларини кўтарганлар – бундай дедилар: «Ким Аллоҳнинг сўзи олий бўлиши учунгина жанг қилса, ана ўша Аллоҳ азза ва жалланинг йўлидадир».
104/123 - عَنْ أَبِي مُوسَى رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، مَا الْقِتَالُ فِي سَبِيلِ اللهِ، فَإِنَّ أَحَدَنَا يُقَاتِلُ غَضَبًا، وَيُقَاتِلُ حَمِيَّةً؟ فَقَالَ: «مَنْ قَاتَلَ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللهِ هِيَ الْعُلْيَا، فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ».
(36) АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ «СИЗЛАРГА ЖУДА ОЗ ИЛМ БЕРИЛГАНДИР» ДЕГАН СЎЗИ ҲАҚИДА
(36) بَاب: قَوْلِ اللهِ تَعَالَى: وَمَا أُوتِيتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا
105.125 Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Мадинанинг харобаларида юриб бораётган эдим. У зот хурмо шохидан қилинган ҳассаларига таяниб олган эдилар. Бир гуруҳ яҳудийларнинг ёнидан ўтиб қолдилар. Шунда улардан бири бошқасига: «Ундан руҳ ҳақида сўранглар-чи», деди. Уларнинг баъзилари: «Ундан сўраманглар, (яна) бу ҳақда сизлар ёқтирмаган нарсани келтирмасин», деса, баъзилари: «Албатта, ундан сўраяжакмиз», дейишди. Кейин улардан бир киши туриб: «Эй Абул Қосим, руҳ нима?» деди. У зот жим бўлиб қолдилар. Мен у кишига ваҳий қилиняпти, деб туриб кетдим. У зотдан (бу ҳол) тарқагач, айтдилар: «Ва сендан руҳ ҳақида сўрарлар. «Руҳ – Роббимнинг ишидир. Уларга жуда оз илм берилгандир», деб айт».
105/125 – عَنْ ابْنِ مَسْعُودٍ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: بَيْنَا أَنَا أَمْشِي مَعَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فِي خَرِبِ الْمَدِينَةِ، وَهُوَ يَتَوَكَّأُ عَلَى عَسِيبٍ مَعَهُ، فَمَرَّ بِنَفَرٍ مِنَ الْيَهُودِ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: سَلُوهُ عَنِ الرُّوحِ؟ وَقَالَ بَعْضُهُمْ: لَا تَسْأَلُوهُ، لَا يَجِيءُ فِيهِ بِشَيْءٍ تَكْرَهُونَهُ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ: لَنَسْأَلَنَّهُ، فَقَامَ رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ: يَا أَبَا الْقَاسِمِ، مَا الرُّوحُ؟ فَسَكَتَ، فَقُلْتُ: إِنَّهُ يُوحَى إِلَيْهِ، فَقُمْتُ، فَلَمَّا انْجَلَى عَنْهُ فَقَالَ: (وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا) [الإسراء: 85].
(37) ТУШУНМАЙ ҚОЛИШЛАРИНИ МАЪҚУЛ КЎРМАЙ, ИЛМДА БИР ҚАВМНИ ҚЎЙИБ, БОШҚА БИР ҚАВМНИ ТАНЛАШ ҲАҚИДА
(37) بَاب: مَنْ خَصَّ بِالْعِلْمِ قَوْمًا دُونَ قَوْمٍ كَرَاهِيَةَ أَنْ لَا يَفْهَمُوا
106.128 Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу сўзлаб берди:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Муъоз ибн Жабал», дедилар. Муъоз у зотнинг уловларига мингашиб олган эди, «Лаббайка ва саъдайка,* эй Аллоҳнинг Расули», деди. «Эй Муъоз», дедилар яна. «Лаббайка ва саъдайка, эй Аллоҳнинг Расули», дея уч марта айтди. «Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ ва Муҳаммад Аллоҳнинг Расулидир», деб сидқидилдан гувоҳлик берган киши борки, Аллоҳ уни дўзахга ҳаром қилур», дедилар.
«Эй Аллоҳнинг Расули, одамларни бундан хабардор қилайми, хурсанд бўлишар эди?» деди (Муъоз). «У ҳолда суяниб қолишади», дедилар у зот.
Муъоз гуноҳкор бўлиб қолишдан қўрқиб, буни ўлими олдидан айтган».
* «Лаббайка ва саъдайка» ибораси луғатда «Мен мана шу ердаман, хизматингизга тайёрман, сизни улуғлайман» деган маънони билдиради. Истеъмолда эса ўзбек тилидаги «Буюринг, амрингизга мунтазирман» деган жумлага тўғри келади.
106/128 – عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ الله عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم كَانَ مُعَاذٌ رَدِيفُهُ عَلَى الرَّحْلِ، قَالَ: «يَا مُعَاذُ»، قَالَ: لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ وَسَعْدَيْكَ، قَالَ: «يَا مُعَاذُ»، قَالَ: لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ وَسَعْدَيْكَ، ثَلَاثًا، قَالَ: «مَا مِنْ أَحَدٍ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ صِدْقًا مِنْ قَلْبِهِ، إِلَّا حَرَّمَهُ اللهُ عَلَى النَّارِ»، قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، أَفَلَا أُخْبِرُ بِهِ النَّاسَ فَيَسْتَبْشِرُوا؟ قَالَ: «إِذًا يَتَّكِلُوا»، وَأَخْبَرَ بِـهَا مُعَاذٌ عِنْدَ مَوْتِهِ تَأَثّـُمًا.
(38) ИЛМДА ҲАЁ ҚИЛИШ ҲАҚИДА
(38) بَاب: الْحَيَاءِ فِي الْعِلْمِ
107.130 Умму Саламанинг қизи Зайнаб розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Умму Салама айтади: «Умму Сулайм Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келди ва «Эй Аллоҳнинг Расули, албатта, Аллоҳ ҳақдан ҳаё қилмайди, агар аёл киши эҳтилом бўлса, ғусл лозимми?» деди.
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар сувни кўрса», дебдилар. Шунда Умму Салама юзини беркитибди. Кейин: «Эй Аллоҳнинг Расули, аёл киши ҳам эҳтилом бўладими?» дебди. «Ҳа, барака топкур, бўлмаса боласи нимадан унга ўхшар эди?» дебдилар».
Изоҳ: «Барака топкур» деб ўгирилган жумла сўзма-сўз таржима қилинса, «Ўнг қўлинг тупроққа қорилгур», дегани бўлади. Баъзида «ўнг қўл» ўрнига «икки қўл» деб ҳам ишлатилади. Қўлнинг тупроққа қорилиши эса камбағал бўлиб қолишдан киноя. Аммо араблар истеъмолида унинг асл маъноси йўқ бўлиб кетган, балки бирор нарсага ундаш, ажабланиш, инкор қилиш маъноларида ишлатиладиган иборага айланиб қолган. Ўзбек тилида бундай ўринларда ишлатиладиган жумлалар орасида юқоридаги ибора маъно жиҳатидан яқинроқ кўрингани учун, шу қўйилди.
107/130- عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِيَ الله عَنْهَا قَالَتْ: جَاءَتْ أُمُّ سُلَيْمٍ رَضِيَ الله عَنْهَا إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّ اللهَ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ، فَهَلْ عَلَى الْمَرْأَةِ مِنْ غُسْلٍ إِذَا احْتَلَمَتْ؟ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم: «إِذَا رَأَتِ الْمَاءَ»، فَغَطَّتْ أُمُّ سَلَمَةَ - تَعْنِي وَجْهَهَا - وَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللهِ وَتَـحْتَلِمُ الْمَرْأَةُ؟ قَالَ: «نَعَمْ، تَرِبَتْ يَـمِينُكِ فَبِمَ يُشْبِهُهَا وَلَدُهَا؟».
(39) ЎЗИ УЯЛИБ, САВОЛ СЎРАШНИ БОШҚАГА БУЮРИШ ҲАҚИДА
(39) بَاب: مَنِ اسْتَحْيَا فَأَمَرَ غَيْرَهُ بِالسُّؤَالِ
108.132 Алий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Кўп мазийлик одам эдим. Миқдодга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўраб беришни буюрдим ва у сўради. Шунда у зот: «Унда таҳорат (лозим)», дедилар».
108/132- عَنْ عَلِيٍّ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: كُنْتُ رَجُلًا مَذَّاءً، فَأَمَرْتُ الْمِقْدَادَ أَنْ يَسْأَلَ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم، فَسَأَلَهُ، فَقَالَ: «فِيهِ الْوُضُوءُ».
(40) МАСЖИДДА ИЛМ ВА ФАТВО БЕРИШ ҲАҚИДА
(40) بَاب: ذِكْرِ الْعِلْمِ وَالْفُتْيَا فِي الْمَسْجِدِ
109.133 Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Бир киши масжидда ўрнидан туриб: «Эй Аллоҳнинг Расули, қаердан эҳром боғлашимизга буюрасиз?» деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мадина аҳли Зулҳулайфадан эҳром боғлайди, Шом аҳли Жуҳфадан эҳром боғлайди, Нажд аҳли Қарндан эҳром боғлайди», дедилар».
Ибн Умар розияллоҳу анҳумо шундай деди: «Айтишларича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Ва Яман аҳли Яламламдан эҳром боғлайди», ҳам деган эканлар».
Ибн Умар розияллоҳу анҳумо: «Бунинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан (содир) бўлганини аниқ билмайман», дер эди».
109/133 – عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُمَا: أَنَّ رَجُلًا قَامَ فِي الْمَسْجِدِ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، مِنْ أَيْنَ تَأْمُرُنَا أَنْ نُـهِلَّ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: «يُهِلُّ أَهْلُ الْمَدِينَةِ مِنْ ذِي الْحُلَيْفَةِ، وَيُهِلُّ أَهْلُ الشَّأْمِ مِنَ الْجُحْفَةِ، وَيُهِلُّ أَهْلُ نَجْدٍ مِنْ قَرْنٍ».
وَقَالَ ابْنُ عُمَرَ: وَيَزْعُمُونَ أَنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: «وَيُهِلُّ أَهْلُ الْيَمَنِ مِنْ يَلَمْلَمَ»، وَكَانَ ابْنُ عُمَرَ يَقُولُ: لَمْ أَفْقَهْ هَذِهِ مِنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم.
(41) СЎРОВЧИГА СЎРАГАНИДАН КЎРА КЎПРОҚ ЖАВОБ БЕРИШ ҲАҚИДА
(41) بَاب: مَنْ أَجَابَ السَّائِلَ بِأَكْثَرَ مِمـَّا سَأَلَهُ
110.134 Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Бир киши Набий алайҳиссаломдан эҳромдаги одам қайси кийимларни кийиши ҳақида сўради. Шунда «Кўйлак ҳам, салла ҳам, шалвар ҳам, бурнус* ҳам, варс* ва заъфарон* теккан кийим ҳам киймайди. Агар кавуш топа олмаса, маҳси кийсин ва тўпиғидан паст турадиган қилиб кесиб ташласин», дедилар».
* Бурнус – қалпоқли устки кийим, капюшон.
* Варс – Яманда ўсадиган сариқ ўсимлик, ундан кийим ва юз бўёғи олинади.
* Заъфарон – сариқ рангли зиравор ўсимлик, ундан ҳам кийим ва юз бўёғи олинади.
110/134 – وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم: مَا يَلْبَسُ الْمُحْرِمُ؟ فَقَالَ: «لَا يَلْبَسِ الْقَمِيصَ، وَلَا الْعِمَامَةَ، وَلَا السَّرَاوِيلَ، وَلَا الْبُرْنُسَ، وَلَا ثَوْبًا مَسَّهُ الْوَرْسُ أَوِ الزَّعْفَرَانُ، فَإِنْ لَمْ يَجِدِ النَّعْلَيْنِ فَلْيَلْبَسِ الْخُفَّيْنِ، وَلْيَقْطَعْهُمَا حَتَّى يَكُونَا تَحْتَ الْكَعْبَيْنِ».