1515.3777. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Буос куни Аллоҳ Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга дебоча қилиб берган бир кун эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келганларида уларнинг жамоалари бўлиниб кетган, пешволари ўлдирилган, ўзлари жароҳатланган эди. Аллоҳ Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга буни уларнинг Исломга киришлари учун дебоча қилди».

1516.3779. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам [ёки Абулқосим соллаллоҳу алайҳи васаллам] дедилар: «Агар ансорлар бир водий ёки дара орқали юришса, мен ҳам ансорларнинг водийсидан юрган бўлар эдим. Агар ҳижрат бўлмаганида, ансорлардан бири бўлар эдим», дедилар. Ота-онам фидо бўлсин, ноҳақ айтмадилар, улар у зотга бошпана беришган, ёрдам кўрсатишган эди».

(Ровийлардан бири) «Ёки бошқача гап (айтилган)», деган.

1517.3783. Баро розияллоҳу анҳу айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан шундай деганларини эшитдим [ёки Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар]: «Ансорларни фақат мўмин яхши кўради, уларни фақат мунофиқ ёмон кўради. Ким уларни яхши кўрса, Аллоҳ уни яхши кўради, ким уларни ёмон кўрса, Аллоҳ уни ёмон кўради».

1518.3785. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам келаётган аёллару гўдакларни кўриб, – менимча, тўйдан – қадларини ростлаб: «Аллоҳ шоҳид, сизлар одамларнинг мен учун энг суюклиларидансиз!» дедилар. Буни уч марта айтдилар».

1519.3786. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтади:

«Бир ансория Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келди. Ёнида гўдаги ҳам бор эди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у билан гаплашиб, «Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, албатта, одамларнинг мен учун энг суюклиси сизларсиз», деб икки марта айтдилар».

1521.3791. Абу Ҳумайд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ансор хонадонларининг энг яхшиси Бану Нажжор, кейин (Бану) Абду Ашҳал, кейин Бану Ҳорис хонадони, кейин Бану Соъидадир. Ансорларнинг барча хонадонларида яхшилик бордир», дедилар. Сўнг Саъд ибн Убодага етиб олдик. Шунда Абу Усайд: «Кўрмайсанми, Аллоҳнинг Набийси соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ансорийларнинг яхшиларини санай туриб, бизни энг охирига қўйдилар», деди. Шунда Саъд Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули, ансор хонадонларининг яхшилари саналибди, биз охирига қўйилибмиз», деди. Шунда у зот: «Сизларга яхшилардан бўлганингизнинг ўзи етмайдими?» дедилар».

1522.3792. Усайд ибн Ҳузайр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Ансорлардан бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули, фалончини омил қилганингиз каби, мени ҳам омил қилмайсизми?» деди. У зот: «Мендан кейиноқ худбинликка дуч келасиз. Шунда Ҳавз бўйида менга йўлиққунингизча сабр қилинг», дедилар».

1523.3793. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ансорларга: «Сизлар Мендан кейиноқ худбинликка дуч келасиз. Шунда менга йўлиққунингизча сабр қилинг. Сизлар учун ваъда ери Ҳавздир», дедилар».

1524.3798. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бир киши келган эди, у зот аёлларига одам жўнатдилар. (Аёллари) «Бизда сувдан бошқа нарса йўқ», дейишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким буни ўзи билан олиб кетади? [ёки меҳмон қилади?]» дедилар. Шунда ансорлардан бири: «Мен», деди ва уни аёлининг олдига олиб борди-да: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг меҳмонларига икром кўрсат», деди. У: «Гўдакларимнинг овқатидан бошқа нарсамиз йўқ», деди. У киши: «Таомингни тайёрла, чироғингни ёқ. Гўдакларинг кечки овқат истаб қолишса, уларни ухлатиб қўй», деди. У таомини тайёрлади, чироғини ёқди ва гўдакларини ухлатди. Кейин чироғини тўғрилаётгандек бўлиб туриб, уни ўчириб қўйди. Иккови ўзларини унга (меҳмонга) еяётгандек кўрсатишди ва тунни оч ҳолда ўтказишди. Тонг отгач, у киши эрта билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига борган эди, у зот: «Аллоҳ бу кеча икковингиз қилган ишдан рози бўлди [ёки мамнун бўлди]», дедилар. Шунда Аллоҳ: «Ўзларининг ҳожатлари бўлса ҳам, (уларни) ўзларидан устун қўярлар. Ким ўз нафсининг зиқналигидан сақланса, ана ўшалар зафар топувчилардир» (ояти)ни нозил қилди».

1525.3799. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтади:

«Абу Бакр ва Аббос розияллоҳу анҳумо ансорлар ўтирган бир давра ёнидан ўтиб қолишди. Улар йиғлашаётган эди. (Икковидан бири) «Нимага йиғлаяпсизлар?» деди. «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг биз билан қурган давраларини эсладик», дейишди. У Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига кириб, буни у зотга хабар қилди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бошларини бурданинг* ҳошияси билан боғлаб чиқиб, минбарга кўтарилдилар. Ўша кундан кейин унга кўтарилмадилар. Аллоҳга ҳамду сано айтдилар, сўнгра: «Сизларга ансорларни васият қиламан, чунки улар менинг ичу-ташимдир. Улар зиммаларидагини ўтаб бўлишди, энди ҳақлари қолди. Яхшиларидан (яхшиликни) қабул қилинг ва ёмонлари(нинг ёмонлиги)дан ўтиб юборинг», дедилар.

* Бурда – асосан пахтадан тайёрланган матодан тикилган устки кийим.

1526.3800. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эгниларида бир ёпинчиқ билан чиқдилар. Уни елкаларига ташлаб олган эдилар, қора пешонабоғлари ҳам бор эди. Минбарга ўтириб, Аллоҳга ҳамду сано айтиб, кейин шундай дедилар: «Аммо баъд. Эй одамлар! Албатта, одамлар кўпайиб, ансорлар эса озайиб боради ва ҳатто таомдаги туз каби бўлиб қолишади. Сизлардан ким бировга зарар ёки манфаат етказа оладиган ишга ўтирса, (ансорларнинг) яхшиларидан (яхшиликни) қабул қилсин ва ёмонлари(нинг ёмонлиги)дан ўтиб юборсин».

1527.3803. Аъмашдан ривоят қилинади:

«Абу Суфён Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: «Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Саъд ибн Муъознинг ўлими сабабли Арш тебранди», деяётганларини эшитдим».

Абу Солиҳ бизга Жобир розияллоҳу анҳудан Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шунга ўхшаш гапларини ривоят қилиб, кейин бундай сўзлаб берди:

«Шунда бир киши Жобирга: «Баро: «Тобут тебранди», деяпти-ку?» деган эди, у: «Гап шундаки, бу икки қабила ўртасида кек-адоват бор эди. Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Саъд ибн Муъознинг ўлими сабабли Роҳманнинг Арши тебранди», деяётганларини эшитганман», деди».

Изоҳ: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мазкур ҳадисларини илк бор эшитган Баро ибн Озиб, Ибн Умар розияллоҳу анҳум каби айрим саҳобаи киромлар уни таъвил қилишга ҳаракат қилганлар. Жумладан, Баро розияллоҳу анҳу: «Арш тебранди» дегани «Аллоҳнинг Арши тебранди» дегани эмас, балки «Саъднинг тобути тебранди» дегани», деб изоҳлаган. Чунки «арш» аслида «тахт» дегани бўлиб, уни «тобут» маъносида тушуниш ҳам мумкин бўлган. Улар Аллоҳнинг Арши бир кишининг ўлими сабабли тебранмайди, балки буни бошқачароқ тушуниш керак, деган фикрда бўлганлар. Мазкур ҳадиснинг ровийларидан бири Жобир розияллоҳу анҳу буни эшитиб, айнан Аллоҳнинг Арши назарда тутилганини ҳадиснинг тўлиқ шаклини айтиш билан таъкидламоқда.

Бу ердаги Аршнинг тебранишини асосан икки хил тушуниш мумкин: 1. Аллоҳнинг Арши қандай экани, унинг кайфияти ва ҳақиқати У Зотнинг ёлғиз Ўзигагина маълум, жумладан, унинг тебраниши қандай бўлиши ҳам. Бошқа ҳадисларда бу тебраниш шодлик аломати бўлгани айтилади. Бу билан Аллоҳ Ўзининг ҳузурида мўмин банданинг мартабаси қанчалар юксаклигини изҳор қилади; 2. Бу мажозий гап бўлиб, бир нарсани бўрттириб тушунтириш маъносида айтилган. Бу худди «Елкамдан тоғ ағдарилди», «Дунё кўзимга қоронғи бўлди» деган ибораларга ўхшайди.

* Одатда Абу Суфён Талҳа ибн Нофеъдан ҳадис ривоят қилганда Имом Бухорий албатта бошқа бир санад билан уни қувватлаб қўяди. Шу боис, бу ерда Аъмашнинг Абу Солиҳдан қилган ривоятини ҳам келтирмоқда. Биз муаллифнинг ушбу услубини таржимада ҳам кўрсатишга ҳаракат қилдик.

1528.3809. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Убайга: «Аллоҳ сенга «Лам йакуниллазиина кафаруу...»ни ўқиб беришимни буюрди», дедилар. У: «У Зот менинг исмимни айтдими?» деди. У зот: «Ҳа», дедилар. Шунда Убай йиғлаб юборди».

1529.3810. Қатодадан ривоят қилинади:

«Анас розияллоҳу анҳу шундай деди: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида Қуръонни тўрт киши жамлаган эди. Ҳаммалари ансорлардан: Убай, Муъоз ибн Жабал, Абу Зайд ва Зайд ибн Собит». Мен Анасга: «Абу Зайд ким?» дедим. «Амакиларимдан бири», деди».

1530.3811. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят килинади:

«Уҳуд куни одамлар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларидан чекинишди. Абу Талҳа эса тери қалқони билан у зотни ҳимоя қилиб турар эди. Абу Талҳа (камонни) ниҳоятда қаттиқ тортадиган мерган одам эди. У ўша куни иккита [ёки учта] камонни синдирди. Бирор киши ўқ тўла садоқ билан ўтиб қолса, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уларни Абу Талҳага ёйиб бер!» дердилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам одамларга бўйлаб қарасалар, Абу Талҳа: «Эй Аллоҳнинг Набийси! Ота-онам сизга фидо бўлсин! Бўйлаб қараманг, одамларнинг ўқи сизга тегиб кетади. Кўксим кўксингизга қалқон!» дер эди.

Мен Оиша бинт Абу Бакр билан Умму Сулаймни ҳам кўрдим. Икковлари (изорларини) шимариб олишган экан, болдирларидаги халхолларига кўзим тушди.* Улар мешларни орқалаганча югуриб юриб, одамларнинг оғзига сув қуйишар, кейин ортларига қайтиб, уларни (мешларни) тўлдириб, сўнг яна келиб, одамларнинг оғзига сув қуйишар эди. Абу Талҳанинг ҳам қўлидан қилич икки ёки уч марта тушиб кетган».

* «Халхол» деб таржима қилинган сўз матнда «ходам» деб келган бўлиб, болдирнинг тўпиққа туташган жойини ҳам, тўпиқнинг устига тақилган тақинчоқни ҳам англатади. Умму Сулайм – Абу Талҳа розияллоҳу анҳунинг хотини. У вақтда ҳали ҳижоб ояти нозил бўлмаган эди.

1531.3812. Омир ибн Саъд ибн Абу Ваққос отасидан ривоят қилади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Абдуллоҳ ибн Саломдан бошқа ер юзида юрган бирор киши ҳақида «у жаннат аҳлидандир», деганларини эшитмаганман. Мана бу оят унинг ҳақида нозил бўлган: «...ва ҳолбуки, Бану Исроилдан бир гувоҳ гувоҳлик берди...» ояти».*

Молик «ояти» деган сўзни ўзи айтганми ёки у ҳадисда борми, билмайман.*

1532.3813. Қайс ибн Убоддан ривоят қилинади:

«Мадина масжидида ўтирган эдим. Бир киши кириб келди. Юзида хушуъ асари бор эди. «Бу киши жаннат аҳлидан», дейишди. У қисқагина қилиб икки ракат намоз ўқиди-да, кейин (масжиддан) чиқиб кетди. Мен унинг ортидан бориб: «Сен масжидга кириб келганингда: «Бу киши жаннат аҳлидан», дейишди-я?» дедим. У шундай деди: «Аллоҳга қасамки, ҳеч ким ўзи билмаган нарсани гапирмаслиги керак. Энди ўша(гап)нинг сабабини сенга айтиб бераман. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида бир туш кўриб, уни у зотга ҳикоя қилиб бердим. Тушимда бир боғда эканман – унинг бепоёнлиги ва ям-яшиллигини айтди, – унинг ўртасида бир темир устун бўлиб, унинг таги ерда, тепаси осмонда экан, тепасида бир тутқич бор экан. Менга: «Унга чиқ!» дейилди. «Чиқолмайман», дедим. Шунда бир қарол келиб, ортимдан туриб кийимимдан кўтариб қўйди. Мен унинг тепасигача чиқиб, ҳалиги тутқични ушладим. Шунда менга: «Уни маҳкам тут!» дейилди. Мен тутқични ушлаган ҳолда уйғониб кетдим. Буни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга айтиб берган эдим, у зот: «Ўша боғ – Ислом, ҳалиги устун – Ислом устуни, ўша тутқич эса «мустаҳкам тутқич»дир. Сен ўлгунингга қадар Исломда бўласан»,* дедилар». Ўша киши Абдуллоҳ ибн Салом экан».

Бошқа ривоятда «минсаф» («қарол») ўрнига «васиф» («чокар») дейилган.*

Изоҳ: Бу ерда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абдуллоҳ ибн Салом розияллоҳу анҳунинг тушларини таъбир қилмоқдалар. «Мустаҳкам тутқич» деган ибора Бақара сурасининг 256-оятидан олинган бўлиб, кўпчилик уни «иймон» деб изоҳлаган. Мазкур оятда шундай дейилади: «Батаҳқиқ, тўғрилик эгриликдан ажради. Ким тоғутга куфр келтириб, Аллоҳга иймон келтирса, ҳақиқатан ҳам, узилмайдиган мустаҳкам тутқични ушлабди».

* Бу сўзлар аслида маънодош сўзлар бўлиб, бир-бирини изоҳлаб келади. Буни таржимада ҳам ифодалашга ҳаракат қилинди.

1533.3818. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бирорта аёлларидан Хадижадан рашк қилганчалик рашк қилмаганман. Ўзи уни кўрмаганман, лекин Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уни кўп эслар эдилар. Баъзан қўй сўйиб, бўлак-бўлак қилиб, кейин уларни Хадижанинг дугоналарига юборар эдилар. Баъзида у зотга: «Худди дунёда Хадижадан бошқа аёл бўлмагандек...», десам, «У бундай эди.., ундай эди.., ундан фарзандларим бор», дер эдилар».

1534.3820. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Жаброил Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга келиб, «Эй Аллоҳнинг Расули, Хадижа сизга бир идишда нонхуруш [ёки таом, ёки шарбат] олиб келяпти. Олдингизга келганда унга Роббининг ва менинг номимдан салом айтинг ҳамда унга жаннатда ичида ғавғо ҳам, чарчоқ ҳам бўлмаган, ғовак дурдан бўлган бир уйнинг башоратини беринг», деди».

1535.3821. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Хадижанинг синглиси Ҳола бинт Хувайлид Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига киришга изн сўради. У зот Хадижанинг изн сўрашини эслаб, алланечук бўлиб кетдилар-да, «Аллоҳим! Ҳола (бўлсайди-я)!» дедилар. Шунда мен рашк қилиб: «Бир замонлар ўлиб кетган, оғзининг чети қип-қизил қурайшлик бир кампирнинг нимасини эслайсиз? Ахир Аллоҳ сизга унинг ўрнига ундан яхшироғини бериб қўйган-ку?» дедим».

* «Оғиз чети қип-қизил» деган ибора арабларда тишлари тўкилиб, лаблари буралиб, оғзини очса тиши кўринмай, фақат милки кўринадиган қарияга нисбатан ишлатилади.

1536.3825. Оиша розияллоҳу анҳо айтади:

«Ҳинд бинт Утба келиб, «Эй Аллоҳнинг Расули! Ер юзидаги бирор хонадон аҳлининг хор бўлиши менинг учун сизнинг хонадонингиз аҳлининг хор бўлишидан суюкли эмас эди. Бугун эса ер юзидаги бирор хонадон аҳлининг азиз бўлиши менинг учун сизнинг хонадонингиз аҳли азиз бўлишидан суюкли бўлмай қолди», деди.

Ер юзидаги бирор хонадон аҳлининг хор бўлишини сизнинг хонадонингиз аҳли хор бўлишини истаганчалик истамас эдим. Бугун эса ер юзидаги бирор хонадон аҳлининг азиз бўлишини сизнинг хонадонингиз аҳли азиз бўлишини истаганчалик истамайман.

У зот: «Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, яна ҳам зиёда бўлади»,* дедилар. У: «Эй Аллоҳнинг Расули, Абу Суфён мумсик одам, унинг нарсаларидан қарамоғимдагиларга едиришим гуноҳ бўладими?» деди. У зот: «Бу мумкин эмас, лекин эҳтиёжга ярашасини олавер», дедилар».

* «Исломни тушуниб борганинг, иймонинг зиёда бўлгани сари сендаги ушбу ҳолат – Аллоҳ ва Унинг Расулига бўлган адоват кетиб, муҳаббатинг зиёда бўлаверади», демоқчилар.

1537.3826. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий келишидан аввал у зот Балдаҳнинг* қуйироғида Зайд ибн Амр ибн Нуфайлни учратиб қолдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга бир дастурхон келтирилди. У зот ундан ейишдан бош тортдилар. Кейин Зайд ҳам: «Мен бутларингизга сўйган нарсаларингиздан емайман. Устида Аллоҳнинг исми зикр қилинганидан бошқасини емайман», деди.

Зайд ибн Амр Қурайшни (бутларга атаб сўйган) жонлиқлари борасида айблар, буни инкор қилиб, У Зотни улуғлаб: «Қўйни Аллоҳ яратган, унга осмондан сув туширган, ердан (ўт-ўлан) ўстириб қўйган. Сизлар бўлса уни Аллоҳдан бошқанинг исми билан сўясиз!» дер эди».

* Зайд ибн Амр ибн Нуфайл – машҳур саҳобий Саъд розияллоҳу анҳунинг отаси, Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг амакиваччаси. У фитрати бузилмаган, тавҳидни истаган одам бўлган. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ваҳий келишидан беш-олти йил олдин вафот этиб кетган. У тарихий нодир шахслардан бўлгани боис, ҳадис китобларида унинг маноқиблари зикр қилинади. Ибн Абу Шайба ривоят қилган ҳадисда қиёмат куни унинг ўзи бир уммат ўлароқ тирилтирилиши айтилган.

* Балдаҳ – Масжидул Ҳаром яқинидаги, Танъим томон юрганда келадиган сувсиз водий. Бу жой илгари Макка шаҳридан ташқарида бўлган, ҳозир эса шаҳар ҳудудига киради.

1538.3836. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Огоҳ бўлинглар! Ким онт ичса, фақат Аллоҳ ила онт ичсин!» дедилар.

Қурайшликлар ота-боболари билан онт ичишар эди. Шунинг учун у зот: «Ота-боболарингиз билан онт ичманглар!» деганлар».

1539.3841. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Шоир айтган энг тўғри сўз Лабиднинг «Огоҳ бўлинг! Аллоҳдан ўзга ҳар нарса ботилдир», деган гапидир. Умайя ибн Абу Салт эса мусулмон бўлай деб қолган эди».

1540.3851. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қирқ ёшларида (ваҳий) нозил қилинди. Маккада ўн уч йил турдилар. Кейин ҳижрат қилишга буюрилиб, Мадинага ҳижрат қилдилар. У ерда ўн йил турдилар. Сўнг у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этдилар».

1541.3856. Урва ибн Зубайр розияллоҳу анҳумо шундай сўзлаб берди:

«Ибн Амр ибн Осдан: «Менга мушрикларнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбатан қилган энг оғир ишларини айтиб беринг», деб сўрадим. У шундай деди: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Каъбанинг Ҳижри ичкарисида намоз ўқиб турган эдилар, Уқба ибн Абу Муъайт келиб, кийимини у зотнинг бўйинларига ташлади-да, у зотни қаттиқ бўғди. Шунда Абу Бакр келиб қолиб, елкасидан ушлаб, уни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан нарига итариб ташлади ва «Бир кишини «Роббим Аллоҳ», дегани учун ўлдирасизларми?»* деди».

1542.3859. Маън ибн Абдурраҳмондан ривоят қилинади:

«Отамнинг бундай деганини эшитдим: «Мен Масруқдан: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга жинлар Қуръонни тинглаган кечанинг дарагини ким берган?» деб сўрадим. У: «Отанг – яъни Абдуллоҳ – менга сўзлаб бердики, улар ҳақида бир дарахт дарак берган экан», деди».

1543.3860. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга таҳорат сувлари ва эҳтиёжлари учун бир тери обдаста кўтариб юрар эдим. Мен уни кўтариб олиб, у зотнинг орқаларидан бораётган эдим, «Бу ким?» дедилар. «Мен Абу Ҳурайраман», дедим. У зот: «Тозаланишимга тош топиб кел, аммо суяк ёки тезак олиб келиб юрма», дедилар. Мен этагимда бир нечта тошни кўтариб, у зотнинг ёнларига олиб бориб қўйиб, кейин ортга қайтдим. У зот фориғ бўлгач, (бирга) юриб кетар эканман: «Суяк ва тезак бўлса нима бўлади?» дедим. У зот: «Бу иккиси жинларнинг егуликларидандир. Менинг ҳузуримга Насибин* жинларининг вафди* келди. Қандай яхши жинлар экан! Улар мендан озуқа сўрашди. Шунда мен улар бирор суяк ёки тезакнинг ёнидан ўтишса, унда егулик топишларини сўраб, ҳақларига Аллоҳга дуо қилдим», дедилар».

* Насибин – қадимий шаҳарлардан. Ҳозирда Туркиянинг Сурияга чегарадош Мардин вилоятига қарайди.

* Вафд – подшо, амир кабиларнинг ҳузурига келган махсус меҳмонлар жамоаси, делегация.

1544.3874. Умму Холид бинт Холид розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Ҳабашистон еридан келдим. Ёш қизча эдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга нақш солинган бир хамийса* кийдирдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нақшларни қўллари билан силаб, «Санааҳ! Санааҳ!» дер эдилар».

Ҳумайдий айтади: «Яъни «Гўзал! Гўзал!».

* Хамийса – ипак ёки жундан тўқиладиган, қалин тўртбурчак эн кийим. Ундан устки кийим сифатида фойдаланилган ва у ётоқда ёпинчиқ вазифасини ҳам бажарган.

Изоҳ: Ҳумайдий – имом Бухорийнинг шайхи. У ҳадисдаги асли ҳабашча бўлган «Санааҳ! Санааҳ!» деган иборани изоҳламоқда.

1545.3883. Абдуллоҳ ибн Ҳорис айтади:

«Аббос ибн Абдулмутталиб розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Амакингизга нима фойда етказдингиз? Ахир у сизни эҳтиётлар, сизни деб ўзгаларга ғазаб қилар эди», деди. У зот: «У дўзахнинг энг саёз жойида. Мен бўлмаганимда, унинг қаърида бўлар эди», дедилар».

1546.3885. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида амакилари (Абу Толиб) зикр қилинганда у зотнинг бундай деганларини эшитдим: «Шояд, Қиёмат куни унга шафоатим манфаат бериб, дўзахнинг энг саёз жойида ‒ тўпиғига етиб, бундан мияси қайнайдиган жойида қилинса».

Бошқа ривоятда: «Бош миянинг пўстлоғи қайнайдиган», дейилган.

1547.3886. Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумо айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Қурайш мени ёлғончига чиқаргач, Ҳижрнинг ичида турдим. Шунда Аллоҳ менга Байтул Мақдисни намоён қилди. Унга қараб турган ҳолимда уларга унинг белгиларидан хабар бера бошладим», деяётганларини эшитганман».

1548.3887. Молик ибн Саъсаъа розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Аллоҳнинг Набийси соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзлари сайр қилдирилган кечалари ҳақида сўзлаб бердилар:

«Мен Ҳатимда – гоҳида у (Қатода) «Ҳижрда»* деб айтар эди – ёнбошлаб ётган эдим, биров келиб, мана бу ердан манави ергача кесди. – (Қатода) айтади: «Мен унинг (Анаснинг) «ёрди» деб айтаётганини ҳам эшитдим. Ёнимда турган Жорудга: «Бу билан нима демоқчи?» десам, у: «Бўғиз ости чуқурчасидан то қовуқ тукларигача» демоқчи», деди. Мен унинг яна «Ўмганларидан то қовуқ тукларигача» деяётганини ҳам эшитдим. – Сўнг қалбимни чиқарди. Кейин менга иймон тўла тилла жом келтирилди. Сўнг эса қалбим ювилиб, жойига солиб қўйилди. Сўнгра менга хачирдан кичикроқ, эшакдан каттароқ бир оқ улов келтирилди. – Жоруд: «У Буроқми, эй Абу Ҳамза?» деган эди, Анас: «Ҳа. У оёқларини кўзи етган жойга ташлайди», деди. – Мен унга миндирилдим. Кейин Жаброил мени олиб, йўлга тушди, дунё осмонига борди-да, очишларини сўради.

«Ким бу?» дейилди.

«Жаброил», деди.

«Ёнингда ким бор?» дейилди.

«Муҳаммад», деди.

«Унга (исро учун) элчи юборилганмиди?» дейилди.

«Ҳа», деди.

«Марҳабо! Қандай гўзал ташриф!» деди-да, (эшикни) очди. Етиб боргач, қарасам, у ерда Одам турибди. У (Жаброил): «Бу отанг Одамдир, унга салом бер», деди. Унга салом берган эдим, саломга алик олди-да, сўнг: «Хуш келибсан, солиҳ ўғил, солиҳ Набий!» деди.

Кейин у (Жаброил) чиқиб, иккинчи осмонга келди-да, очишларини сўради.

«Ким бу?» дейилди.

«Жаброил», деди.

«Ёнингда ким бор?» дейилди.

«Муҳаммад», деди.

«Унга (исро учун) элчи юборилганмиди?» дейилди.

«Ҳа», деди.

«Марҳабо! Қандай гўзал ташриф!» дейилди. У (эшикни) очди. Етиб боргач, қарасам, Яҳё билан Ийсо турибди. Улар холавачча эди. У (Жаброил): «Бу Яҳё ва Ийсодир, уларга салом бер», деди. Мен салом бердим, улар алик олишди. Сўнг икковлари: «Хуш келибсан, солиҳ биродар, солиҳ Набий!» дейишди.

Кейин у мени учинчи осмонга олиб чиқди-да, уни очишларини сўради.

«Ким бу?» дейилди.

«Жаброил», деди.

«Ёнингда ким бор?» дейилди.

«Муҳаммад», деди.

«Унга (исро учун) элчи юборилганмиди?» дейилди.

«Ҳа», деди.

«Марҳабо! Қандай гўзал ташриф!» дейилди ва (эшик) очилди. Етиб боргач, қарасам, Юсуф турибди. У (Жаброил): «Бу Юсуф, унга салом бер», деди. Мен унга салом бердим, у алик олди-да, сўнгра: «Хуш келибсан, солиҳ биродар, солиҳ Набий!» деди.

Кейин у мени тўртинчи осмонга олиб чиқди-да, уни очишларини сўради.

«Ким бу?» дейилди.

«Жаброил», деди.

«Ёнингда ким бор?» дейилди.

«Муҳаммад», деди.

«Унга (исро учун) элчи юборилганмиди?» дейилди.

«Ҳа», деди.

«Марҳабо! Қандай гўзал ташриф!» дейилди ва (эшик) очилди. Идриснинг олдига етиб борганимда, у (Жаброил): «Бу Идрис, унга салом бер», деди. Мен унга салом бердим, у алик олди-да, сўнгра: «Хуш келибсан, солиҳ биродар, солиҳ Набий!» деди.

Кейин у мени бешинчи осмонга олиб чиқди-да, уни очишларини сўради.

«Ким бу?» дейилди.

«Жаброил», деди.

«Ёнингда ким бор?» дейилди.

«Муҳаммад», деди.

«Унга (исро учун) элчи юборилганмиди?» дейилди.

«Ҳа», деди.

«Марҳабо! Қандай гўзал ташриф!» дейилди ва (эшик) очилди. Етиб боргач, қарасам, Ҳорун турибди. У (Жаброил): «Бу Ҳорун, унга салом бер», деди. Мен унга салом бердим, у алик олди-да, сўнгра: «Хуш келибсан, солиҳ биродар, солиҳ Набий!» деди.

Кейин у мени олтинчи осмонга олиб чиқди-да, уни очишларини сўради.

«Ким бу?» дейилди.

«Жаброил», деди.

«Ёнингда ким бор?» дейилди.

«Муҳаммад», деди.

«Унга (исро учун) элчи юборилганмиди?» дейилди.

«Ҳа», деди.

«Марҳабо! Қандай гўзал ташриф!» дейилди ва (эшик) очилди. Етиб боргач, қарасам, Мусо турибди. У (Жаброил): «Бу Мусо, унга салом бер», деди. Мен унга салом бердим, у алик олди-да, сўнгра: «Хуш келибсан, солиҳ биродар, солиҳ Набий!» деди.

Унинг олдидан ўтиб кетишим билан у йиғлашга тушди. Унга: «Нега йиғлаяпсан?» дейилди. У: «Йиғлайман-да, чунки мендан кейин пайғамбар қилиб юборилган ёш йигитнинг умматидан жаннатга кирадиганлар менинг умматимдан кирадиганлардан кўп экан», деди.

Кейин у мени еттинчи осмонга олиб чиқди. Жаброил уни очишларини сўради.

«Ким бу?» дейилди.

«Жаброил», деди.

«Ёнингда ким бор?» дейилди.

«Муҳаммад», деди.

«Унга (исро учун) элчи жўнатилганмиди?» дейилди.

«Ҳа», деди.

«Марҳабо! Қандай гўзал ташриф!» дейилди. Етиб боргач, қарасам, Иброҳим турибди. У (Жаброил): «Бу отанг, унга салом бер», деди. Мен унга салом бердим, у саломга алик олди-да: «Хуш келибсан, солиҳ ўғил, солиҳ Набий!» деди.

Кейин менга Сидратул-мунтаҳо* намоён қилинди. Қарасам, унинг мевалари Ҳажарнинг* хумларидек, барглари филнинг қулоғидек экан. У (Жаброил): «Бу – Сидратул-мунтаҳо», деди. Қарасам, тўртта дарё: иккита ботин дарё, иккита зоҳир дарё бор экан. «Булар нима, эй Жаброил?» деган эдим, «Иккита ботини жаннатдаги икки дарёдир. Иккита зоҳири эса Нил ва Фуротдир»,* деди.

Кейин менга Байтул-маъмур* намоён қилинди. Унга ҳар куни етмиш минг фаришта кирар экан. Сўнг менга бир идишда хамр, бир идишда сут, яна бир идишда асал келтирилди. Мен сутни олдим. У (Жаброил): «Мана шу фитратдир, сен ва умматинг ўшандасизлар»,* деди.

Кейин менга ҳар куни эллик маҳал намоз фарз қилинди. Ортимга қайтиб, Мусонинг олдидан ўтдим. У: «Нимага буюрилдинг?» деди. «Ҳар куни эллик маҳал намозга буюрилдим», дедим. У: «Умматинг ҳар куни эллик маҳал намозга тоқат қила олмайди. Аллоҳга қасамки, мен сендан олдин одамларни (бу борада) синаб кўрганман. Мен Бану Исроилни ўнглашга жуда қаттиқ ҳаракат қилдим. Роббингга қайтиб, У Зотдан умматинг учун енгиллик сўра», деди.

Қайтиб борган эдим, У Зот ўнтасини кечди. Мусонинг олдига қайтиб келсам, яна ўша гапни айтди. Қайтиб борган эдим, У Зот яна ўнтасини кечди. Мусонинг олдига қайтиб келсам, яна ўша гапни айтди. Қайтиб борган эдим, У Зот яна ўнтасини кечди. Мусонинг олдига қайтиб келсам, яна ўша гапни айтди. Кейин яна қайтиб борган эдим, ҳар куни ўн маҳал намозга буюрилдим. (Мусонинг олдига) қайтиб келсам, у яна ўша гапни айтди. Кейин яна қайтиб борган эдим, ҳар куни беш маҳал намозга буюрилдим. Мусонинг олдига қайтиб келсам, у: «Нимага буюрилдинг?» деди. «Ҳар куни беш маҳал намозга буюрилдим», дедим. У: «Умматинг ҳар куни беш маҳал намозга тоқат қила олмайди. Мен сендан олдин одамларни (бу борада) синаб кўрганман. Мен Бану Исроилни ўнглашга жуда қаттиқ ҳаракат қилдим. Роббингга қайтиб, У Зотдан умматинг учун енгиллик сўра», деди.

«Роббимдан сўрайвериб уялиб кетдим. Энди мен рози бўламан ва таслим бўламан», дедим. У ердан ўтишим билан бир нидо қилувчи: «Фарзимни жорий қилдим ва бандаларимга енгиллаштирдим», деди».

* Ҳижрнинг изоҳи 3848-ҳадисда.

* Қатода, Жоруд – ушбу ҳадисни Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ровийлар.

* Буроқ – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Исро кечаси минган улов. У ё ўта тезлиги, ёки ўта оппоқ бўлгани учун шу номни олган, чунки бу сўз «чақнаш», «ялт этиш», «жилваланиш» деган маъноларни билдирувчи «барқ» сўзидан ясалган. Унинг айрим сифатлари ушбу ҳадисда зикр қилинмоқда. Унинг тўлиқ васфи Аллоҳга маълум. Биз ҳадисларда келган хабарлар билан чекланамиз.

* «У оёқларини кўзи етган жойга ташлайди» деган гап Буроқнинг бениҳоя учқур эканидан дарак беради.

Изоҳ: Мусо алайҳиссалом Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбатан ҳасад ёки ғайирликдан эмас, ўз умматларига раҳми келганидан, ачинганидан йиғлаганлар, чунки у дунёда оддий инсонлар ҳам бу каби ёмон хислатлардан холи бўлади. Аллоҳнинг сайлаган бандалари бундай сифатлардан пок бўлиши табиий.

* Сидратул-мунтаҳо – луғатда «интиҳо дарахти», «чегара дарахти» деган маънони англатади. Ҳадисда таърифланишича, у бутасимон дарахт бўлиб, чавандоз бир неча ўн йил от чоптирса ҳам унинг соясидан чиқа олмайди. Унинг «интиҳо» деб номланишига сабаб шуки, барча махлуқотнинг илми ўша жойгача етади, ундан уёғида нима борлигини Аллоҳдан ўзга ҳеч ким билмайди. Фаришталар ҳам ундан уёғига ўта олмайдилар. Бу ҳам ғайбга тааллуқли нарсалардан бўлиб, бу ҳақда оят ва ҳадисларда келган маълумотлар билан кифояланиш лозим. Унинг кайфияти ва бошқа жиҳатлари Аллоҳнинг Ўзигагина маълум бўлиб, инсон ақлу идрокидан устундир.

* Ҳажар – Мадинага яқин шаҳарлардан бири. У ердаги хумлар ҳақида тингловчиларда етарли тасаввур бўлгани учун мазкур дарахт мевалари уларга ташбеҳ қилинган.

* Меърожда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга кўплаб ажойиботлар кўрсатилган. Жумладан, Сидратул-мунтаҳо дарахти остида Нил ва Фурот дарёлари намойиш қилинган. Бу улар айнан ўша жойдан оқиб тушади, деган маънода эмас, албатта. Аммо уларнинг мазкур мақомда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга кўрсатилиши уларнинг баракали, жаннат анҳорлари каби фазилатли, серманфаат эканини англатади.

Уламолар ҳадисдаги ушбу жумлани бир неча хил изоҳлаганлар. Айримлари бу ерда араб тилига хос бўлган бадиий ифода услуби қўлланилган, деса, бошқалари бу мазкур дарёлар атрофидаги халқларнинг Исломга кириб, жаннат аҳлидан бўлишига ишора, дейишган. Нима бўлганда ҳам, бу манзара ғайб хабарларидан бўлиб, ўзига хос услубда кечган. Унинг қандай бўлгани, нима ҳикмати борлиги ёлғиз Аллоҳга маълум. Биз бу ҳақда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитилган хабарларга иймон келтириш билан чекланишимиз тўғри бўлади.

* Байтул-маъмур – «Обод уй», осмон аҳлининг қибласи. У осмонда, ердаги Каъбанинг қоқ тепасида жойлашган.

* Фитрат – туғма, соф табиат. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у зотнинг умматларининг фитратда дейилиши Ислом дини фитрат, яъни соф табиат дини эканини билдиради.

1549.3888. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«У киши Аллоҳ таолонинг «Биз сенга кўрсатган нарсаларни ва Қуръонда лаънатланган дарахтни одамлар учун синов қилдик, холос...» деган сўзи ҳақида: «У ўнгида кўриш бўлиб, бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Байтул-Мақдисга сайр қилдирилган кечалари кўрсатилган. «Қуръонда лаънатланган дарахт» – заққум дарахтидир», деган».

1550.3894. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам олти ёшлигимда менга уйландилар. Биз Мадинага келиб, Бану Ҳорис ибн Ҳазражга тушдик. Мен иситмалаб қолиб, сочим тўкилди. Кейин яна елкамгача тушди. Дугоналарим билан ҳалинчак учиб турганимда онам Умму Рувмон келиб, баланд овоз билан мени чақирди. Олдига бордим, мени нима қилмоқчи эканини билмас эдим. У қўлимдан ушлаб, ҳовли эшиги олдига олиб бориб тўхтатди. Мен ҳансирар эдим, бироз нафасимни ростлагач, озгина сув олиб, юзимни ва бошимни артди. Кейин мени ҳовлига олиб кирди. Қарасам, уйда ансория аёллар. Улар: «Хайр-баракали бўлсин, хуштақдир бўлсин», дейишди. (Онам) мени уларга топширди. Улар менинг кўринишимни тузатишди. Кутилмаганда чошгоҳ пайти Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб келдилар. Кейин мени у зотга топширишди. Ўшанда мен тўққиз яшар қиз эдим».

1551.3895. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Тушимда менга икки марта кўрсатилдинг. Сенинг бир бўлак асл ипак матога ўраб қўйилганингни кўрардим. Кимдир: «Бу сенинг аёлинг, унинг юзини оч», дер эди. Қарасам, сен экансан. Мен эса: Шунинг учун мен «Агар бу (тушим) Аллоҳнинг ҳузуридан бўлса, уни рўёбга чиқаради», дер эмишман деб юрардим».

1552.3905. Оиша розияллоҳу анҳо айтади:

«Ота-онамни танибманки, икковлари ҳам динга амал қилиб келишади. Бизда бирор кун бўлмаганки, куннинг икки қисмида – эрталаб ва кечқурун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизникига келмаган бўлсинлар. Мусулмонлар оғир синовларга дуч келишганда Абу Бакр Ҳабашистон ерлари томон ҳижрат қилиб йўлга чиқди. Баркул-Ғимодга етиб келганда Ибн Дағина – у Қораҳ қабиласининг бошлиғи эди – уни учратиб қолиб: «Қаерга кетяпсан, эй Абу Бакр?» деди. Абу Бакр: «Қавмим мени чиқариб юборди. Энди ер юзида кезиб, Роббимга ибодат қилмоқчиман», деди. Ибн Дағина: «Эй Абу Бакр! Сенга ўхшаган одам чиқмайди ҳам, чиқариб юборилмайди ҳам, чунки сен йўқсилларни қўллайсан, силаи раҳм қиласан, оғирни енгил қиласан, меҳмонга меҳмоннавозлик кўрсатасан, ҳақ йўлда бошга тушган кулфатларда ёрдам берасан. Мана мен сенинг ҳимоячингман. Ортингга қайтиб, Роббингга ўз юртингда ибодат қилавер», деди. (Абу Бакр) ортга қайтди. Ибн Дағина ҳам у билан бирга йўлга тушди. Ибн Дағина кечки пайт Қурайш киборларининг ичида айланиб юриб, уларга: «Абу Бакрга ўхшаган одам чиқмайди ҳам, чиқариб юборилмайди ҳам. Йўқсилларни қўллайдиган, силаи раҳм қиладиган, оғирни енгил қиладиган, меҳмонга меҳмоннавозлик кўрсатадиган, ҳақ йўлда бошга тушган кулфатларда ёрдам берадиган кишини чиқариб юборасизми?!» деди. Қурайш Ибн Дағинанинг ҳимоясини инкор этмади ва Ибн Дағинага: «Абу Бакрга буюр, Роббига ўзининг уйида ибодат қилсин ва ўша жойда хоҳлаганича намоз ўқисин, қироат қилсин, бироқ бу билан бизга озор бермасин ва уни ошкора қилмасин, чунки унинг болаларимиз ва аёлларимизни фитнага солишидан хавфсираймиз», дейишди. Ибн Дағина буни Абу Бакрга айтди. Абу Бакр шундай қилиб юрди. У Роббига ўзининг уйида ибодат қилар, намозини ошора қилмас ва уйидан бошқа жойда қироат қилмас эди.

Кейинроқ Абу Бакрда бир фикр туғилди-да, уйининг саҳнига бир масжид қурди. Ўша жойда намоз ўқийдиган, Қуръон қироат қиладиган бўлди. Мушрикларнинг аёллари ва болалари унинг олдида тўпланиб, тиқилиб кетишар, ажабланиб, уни томоша қилишар эди. Абу Бакр серйиғи одам эди, Қуръон ўқиганда кўзини (ёшдан) тута олмас эди. Бу нарса Қурайшнинг мушрик киборларини даҳшатга солди. Улар Ибн Дағинага одам юборишган эди, у уларнинг олдига келди. Улар: «Биз сенинг ҳимоянг ила Абу Бакрга Роббига ўз уйида ибодат қилиши шарти билан ҳимоя берган эдик. У бундан ошириб юборди: уйининг саҳнига масжид қуриб, у ерда намоз ва қироатни ошкора қилиб юборди. Биз унинг болаларимиз ва аёлларимизни фитнага солишидан хавфсираб қолдик. Энди сен уни бундан қайтар. Агар Роббига ўз уйида ибодат қилиш билан чекланишни истаса, қилаверади. Борди-ю, уни ошкора қилишдан бошқага кўнмаса, кафиллигингни қайтариб беришини сўра, чунки биз сенинг аҳдингни поймол қилишни истамаймиз ва Абу Бакрнинг ошкора иш тутишига иқрор бўлиб ҳам туролмаймиз», дейишди.

Ибн Дағина Абу Бакрнинг олдига келиб: «Сен билан келишган нарсамизни ўзинг биласан. Ё ўша билан чекланасан ёки кафиллигимни ўзимга қайтарасан, чунки араблар мен билан келишган бир киши хусусида аҳдим поймол бўлганини эшитишини истамайман», деди. Абу Бакр: «Мен кафиллигингни ўзингга қайтараман ва Аллоҳ азза ва жалланинг кафиллигига розиман», деди.

Набий соллалоҳу алайҳи васаллам ўша кунлари Маккада эдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларга: «Менга икки тошлоқ оралиғидаги хурмозорли ҳижрат диёрингиз кўрсатилди», дедилар. Бу икки ҳарра* эди.

Шундай қилиб, Мадина томонга ҳижрат қиладиганлар ҳижрат қилди, ҳабаш тупроғига ҳижрат қилганларнинг асосий қисми Мадинага қайтди. Абу Бакр ҳам Мадина томон тайёргарлик кўрди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: «Шошмай тур, чунки мен ўзимга ҳам изн берилишини умид қилиб турибман», дедилар. Абу Бакр: «Отам сизга фидо бўлсин, сиз шуни умид қилиб турибсизми?» деди. У зот: «Ҳа», дедилар.

Абу Бакр Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни деб, у зотга ҳамроҳ бўлиш учун кутиб турди. Икки туясини самура* барги, яъни хазон* билан тўрт ой емлади.

Бир куни айни тушлик маҳали Абу Бакрнинг уйида ўтирган эдик. Биров Абу Бакрга: «Расулуллоҳ ‒ соллаллоҳу алайҳи васаллам ‒ юзларини ўраб олибдилар», деб қолди. (Одатда) у зот бу вақтда бизникига келмас эдилар. Абу Бакр: «Ота-онам у зотга фидо бўлсин! Аллоҳга қасамки, у зотни бу соатда фақат муҳим иш олиб келган», деди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келиб, изн сўрадилар. У зотга изн берилган эди, кирдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Бакрга: «Олдингдагиларни ташқарига чиқар», дедилар. «Отам сизга фидо бўлсин, эй Аллоҳнинг Расули! Булар ўз аҳлингиз, холос», деди. У зот: «Менга чиқишга изн берилди», дедилар. Абу Бакр «Отам сизга фидо бўлсин, эй Аллоҳнинг Расули, ҳамроҳликми?» деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳа», дедилар. Абу Бакр: «Отам сизга фидо бўлсин, эй Аллоҳнинг Расули, манави икки туямдан бирини олинг», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Фақат пулга», дедилар. Биз икковини зудлик билан сафарга тайёрладик. Улар учун бир хуржунга озиқ-овқат тайёрладик. Асмо бинт Абу Бакр белбоғидан бир парча кесиб, ўша билан халтанинг оғзини боғлади. Шунинг учун у «Зотун-нитоқ» («Белбоғ соҳибаси») деб номланиб қолган. Кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакр Савр тоғидаги бир ғорга етиб бориб, у ерда уч кеча беркиниб ётдилар. Абдуллоҳ ибн Абу Бакр ҳам уларнинг олдиларида тунар эди. У ёш, ҳушёр, уқувли бола эди. У икковларининг олдиларидан саҳарда йўлга чиқиб, худди Маккада тунагандек, Қурайш билан бирга тонг оттирар эди. У икковлари ҳақида режа қилинаётган ҳийла-найрангларни яхшилаб уқиб олиб, қоронғи тушиши билан уларга хабарини етказар эди.

Абу Бакрнинг мавлоси Омир ибн Фуҳайра уларнинг тепасида соғин қўй боқар, қош қорайиб, бироз ўтгач, уларни икковларининг олдиларида дам олдирарди. Икковлари Омир ибн Фуҳайра тонг ғира-ширасида қўйларини бақир-чақир қилиб ҳайдаб кетгунича янги соғилган сут билан тонг оттиришар эди. Бу уларнинг беминнат, тобланган* сутлари эди. У ўша уч кеча ҳар тунда шундай қилди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Абу Бакр Бану Диллик бир кишини ёллашди. У Бану ибн Адийдан бўлиб, хиррит йўл бошловчи эди. «Хиррит» – моҳир йўл бошловчидир. У Оли Ос ибн Воил Саҳмий (қабиласининг) аҳдлашув қасамини ичган бўлиб, Қурайш кофирларининг динида эди. Икковлари унга ишониб, уловларини топширишди ва уч кечадан сўнг, учинчи кечанинг тонгида уловлари билан келиб, Савр ғорида учрашишга ваъдалашишди. Икковлари билан бирга Омир ибн Фуҳайра ва йўл бошловчи ҳам йўлга тушди. (Йўл бошловчи) уларни соҳил йўли бўйлаб олиб кетди».

Суроқа ибн Жуъшум айтади:

«Бизга Қурайш кофирларининг элчилари келиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакрни ўлдирган ёки асирга олганга ҳар иккисининг диясича мукофот тайин қилишди. Мен ўз қавмим Бану Мудлижнинг бир мажлисида ўтирган эдим, улардан бир киши келиб қолди. Биз ўтирар эканмиз, устимизга келиб турди-да: «Эй Суроқа, мен ҳозиргина соҳилда одам қорасини кўрдим. Менимча, улар Муҳаммад ва унинг ҳамроҳлари», деди. Мен уларнинг ўшалар эканини билдим-у, унга: «Улар эмас, сен фалончи ва фалончиларни кўргансан. Кўз олдимизда йўлга чиқиб кетишувди», дедим.

Сўнгра мажлисда бирпас бўлдим-да, кейин ўрнимдан туриб, (уйга) кирдим. Чўримга дўнглик ортида турган отимни олиб чиқиб, ушлаб туришни буюрдим. Найзамни олдим-да, учини ерга судраб, тепасини пастлатиб, уйнинг орқасидан чиқдим. Отимнинг олдига келиб, уни миндим-да, уни тезлатдим. У мени олиб, елиб кетди. Ниҳоят, уларга яқинлашган эдим, отим қоқилиб, ундан қулаб тушдим. Ўрнимдан туриб, садоғимга қўлимни чўзиб, ундан фол чўпларини олдим. Уларга зарар етказа оламанми-йўқми деб, фол очдим. Ёқтирмаганим чиқди. Фол чўпларининг айтганини қилмай, отимга миндим. У мени олиб, елиб кетди. Ниҳоят, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қироатларини эшитдим. У зот атрофга қарамас, Абу Бакр эса нуқул атрофга аланглар эди. Бирдан отимнинг олд оёқлари тиззасигача ерга ботиб қолди. Ундан қулаб тушдим. Сўнгра отга пўписа қилдим. У ўрнидан турди. Олд оёқларини чиқара олмай қолаёзди. У ростмана тик туриши билан олд оёқларининг изидан тутунга ўхшаш бир дуд осмонга кўтарилди.

Фол чўплари билан фол очдим. Яна ёқтирмаганим чиқди. Шунда уларга: «Омонлик!» деб бақирдим. Улар тўхташди. Отимни миниб, олдиларига бордим. Уларга етолмай, бўларим бўлгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ишлари тезда юзага чиқиши кўнглимга келди. У зотга: «Қавмингиз сиз учун дия тайин қилишди», дедим. Кейин одамлар уларни нима қилмоқчи эканлари ҳақида хабар бердим. Уларга егулик ва буюмлар таклиф қилган эдим, мендан ҳеч нарса олишмади ҳам, сўрашмади ҳам. Фақат у зот: «Бизни сир тут», дедилар. Мен у зотдан омонлик битими ёзиб беришларини сўрадим. У зот Омир ибн Фуҳайрага буюрдилар, у бир парча терига ёзиб берди. Кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам юриб кетдилар».

Ибн Шиҳоб айтади: «Урва ибн Зубайр менга шундай хабар қилди:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Шомдан тижорат қилиб қайтаётган мусулмонлар карвонида Зубайрни учратдилар. Зубайр Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакрга оқ кийим кийдирди.

Мадинадаги мусулмонлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Маккадан чиққанларини эшитишди. Ҳар куни эрталаб ҳаррага чиқиб, тушнинг иссиғи уларни қайтаргунича у зотни кутишарди. Бир куни узоқ кутишгач, ортга қайтишди. Улар уйларига кирган эдилар ҳамки, бир яҳудий бир юмуш билан қўрғоннинг устига чиққан эди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у зотнинг ҳамроҳларини кўриб қолди. Улар оппоқ бўлиб кўринишар, сароб эса йўқолиб борарди. Улар оппоқ бўлиб кўринишар, саробда кўриниб-кўринмай боришарди. Яҳудий ўзини тута олмай, бор овози билан: «Эй араб жамоалари! Ана, кутаётган бобонгиз!» деб қичқирди. Мусулмонлар силоҳларига отилишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳарранинг юқорисида кутиб олишди. У зот уларнинг ўнг томонидан юриб, Бану Амр ибн Авф(маҳалласи)га тушдилар. Бу робиъул аввал ойининг душанба куни эди.

Одамларни Абу Бакр қарши олар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам индамай ўтирар эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни кўрмаган ансорлар Абу Бакр билан сўрашишар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қуёш тушган эди, Абу Бакр келиб, устиларига ридоси билан соя қилди. Ана шунда одамлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни танишди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Бану Амр ибн Авф(маҳалласи)да ўн неча кун турдилар. Тақвога асосланган масжидга асос солинди ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унда намоз ўқидилар. Кейин уловларини миндилар. Одамлар у зотнинг ёнларида пиёда кетишди. Ниҳоят, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг (туялари) Мадинадаги масжидларининг ўрнига чўкди. Ўша пайтларда у ерда бир неча мусулмонлар намоз ўқишар эди. У ер Асъад ибн Зуроранинг қарамоғидаги икки етим бола – Суҳайл ва Саҳлга қарашли хурмо қуритадиган жой эди. Уловлари чўккан пайт Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Манзил мана шу, иншааллоҳ», дедилар.

Кейин Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи васаллам ҳалиги икки болани чақириб, масжид қилиб олиш учун хурмо қуритадиган жойни савдолашдилар. Икковлари: «Йўғ-е, биз уни сизга ҳадя қиламиз, эй Аллоҳнинг Расули», дейишди. Сўнг у зот у ерни масжид қилиб қурдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг қурилишида (одамлар билан) бирга ғишт таший бошладилар. У зот ғишт ташир эканлар, шундай дер эдилар:

                   «Бу юклар эмасдир Хайбар юкидан,

                   Роббимиз, бу покроқ, яхшироқ ундан».

Яна мусулмонлардан мен отини эшитмаган бир кишининг шеърини ҳам намуна қилиб келтириб, шундай дер эдилар:

                   «Ажр – бу охират ажридир буткул!

                   Ансор, муҳожирга, Аллоҳ, раҳм қил!»

Ибн Шиҳоб: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мана шу байтдан бошқа бирор бутун шеър байтини намуна қилиб келтирганлари ҳадисларда бизга етиб келмаган», дейди».

* «Ҳарра» сўзи аслида қотиб қолган лавадан ҳосил бўлган қора тошли жойни англатади. Бу ерда Мадинани шарқий ва ғарбий томондан ўраб турган икки ҳарра назарда тутилган.

* Самура – бутасимон дарахт, акас дарахтининг бир тури. У тиканли дарахтлар оиласига мансуб бўлиб, энг сифатли ёғоч беради.

* Бу гап ҳадис ровийларидан Ибн Шиҳоб Зуҳрийга тегишли, у «самура барги» деган иборани изоҳламоқда.

* «Тобланган сут» деб арабларда ичига қизиган тош солиб, ғализлиги кетказилган сутга айтилади.

Изоҳ: «Тақвога асосланган масжид» – Қубо масжидидир.

1553.3909. Асмо розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Абдуллоҳ ибн Зубайрга ҳомиладор бўлдим. Ой-куним тўлганда йўлга чиқиб, Мадинага келиб, Қубога* тушдим ва уни (Абдуллоҳни) шу жойда туғдим. Кейин уни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга олиб бориб, қучоқларига қўйдим. У зот бир дона хурмо келтиришни сўрадилар, кейин уни чайнаб, боланинг оғзига туфлаб қўйдилар. Унинг ичига кирган биринчи нарса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тупуклари бўлди. Сўнг у зот хурмо билан унинг танглайини кўтариб қўйдилар. Сўнгра унинг ҳаққига дуо қилиб, барака тиладилар. Абдуллоҳ (ҳижратдан сўнг) Исломда туғилган биринчи бола бўлди».

Бошқа ривоятда: «У Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам томон ҳомиладор ҳолида ҳижрат қилди», дейилган.

* Қубо – Мадинаи Мунавваранинг ғарбида, Масжиди Набавийдан тахминан 5 км узоқликдаги жой. Аввалда у алоҳида бир қишлоқ бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳижрат қилиб келганларида биринчи шу жойга тушганлар ва у ерда илк масжидга асос солганлар.

1554.3922. Абу Бакр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга ғорда эдим. Бошимни кўтариб қарасам, одамларнинг оёқлари олдида турибман. «Эй Аллоҳнинг Набийси, агар бирортаси оёқларининг остига кўз ташласа, бизни кўриб қолади», дедим. У зот: «Эй Абу Бакр, сукут сақла! (Биз) учинчиси Аллоҳ бўлган икки кишимиз!» дедилар».

1555.3925. Баро ибн Озиб розияллоҳу анҳу айтади:

«Бизга биринчи бўлиб келганлар – Мусъаб ибн Умайр ва Ибн Умму Мактумлардир. Икковлари ҳам одамларга Қуръон ўқишни ўргатишар эди. Кейин Билол, Саъд ва Аммор ибн Ёсирлар келишди. Сўнг Умар ибн Хаттоб Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг йигирма нафар саҳобалари билан бирга кириб келди. Сўнгра Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам келдилар. Мадина аҳлининг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хурсанд бўлганчалик бирор нарсага хурсанд бўлганларини кўрмаганман. Ҳатто чўрилар ҳам тинмай: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келдилар!» дейишар эди. У зот келишлари ҳамон муфассал суралар ичидан «Саббиҳисма роббикал-аълаа»ни ўқиб бердим».

1556.3933. Абдурраҳмон ибн Ҳумайд Зуҳрийдан ривоят қилинади:

«Умар ибн Абдулазизнинг Намирнинг жияни Соибдан: «Маккада туриш ҳақида нималарни эшитгансан?» деб сўраганини эшитдим. Шунда у шундай деди: «Ало ибн Ҳазрамийнинг «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Муҳожир учун Садар тавофидан* кейин уч кеча (туриш) мумкин», дедилар», деганини эшитдим».

* «Садар тавофи» – қайтиш тавофи дегани бўлиб, Видолашув тавофининг иккинчи номи. У ҳаждан қайтиш олдидан қилингани учун шундай деб ҳам номланган.

Изоҳ: Ҳадисдан муҳожир учун Маккада уч кундан ортиқ туриш мумкин эмаслиги тушунилади. Бу Макка фатҳидан олдин Маккадан ҳижрат қилиб кетган муҳожирларга хос ҳукм бўлган. Уларга Макка фатҳидан илгари Маккада туриш умуман ҳаром қилинган эди. Кейин эса ҳаж-умра учун келганларида амаллардан фориғ бўлгандан сўнг яна уч кеча-кундузгача туришга рухсат берилди. Бу уларнинг Аллоҳ ва Унинг Расули учун қилган ҳижратларининг абадий сақланиб қолишига хизмат қилган.

1656.4418 Моликдан ривоят қилинади:

«Абдуллоҳ ибн Каъб ибн Молик – у Каъбнинг кўзи кўр бўлиб қолганда етаклаб юрадиган ўғли эди – айтади: «Каъб ибн Молик ўзининг ортда қолган кезларини, Табук қиссасини айтиб бераётганини эшитдим. Каъб шундай деди: «Табук ғазотидан бошқа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қилган ғазотларининг биронтасидан ортда қолмаганман. Фақат Бадр жангидан қолганман. Бироқ, ундан қолган бирор кишига (Аллоҳ) дашном бермаган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қурайш карвонинигина кўзлаб йўлга чиққан эдилар, кутилмаганда Аллоҳ уларни душманлари билан тўқнаштириб қўйди. Ақаба кечаси, мусулмон бўлишга аҳду паймон қилганимизда ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга бўлганман. Менинг учун унинг ўрнига Бадрда қатнашган бўлишим суюкли эмас, гарчи Бадр одамлар орасида ундан (Ақабадан) кўра кўпроқ тилга олинса ҳам.

Аслида ҳолатим шундай эдики, мен ўша ғазотда у зотдан ортда қолган пайтимдагичалик асло кучли ва имкониятли бўлмаганман. Аллоҳга қасамки, бундан олдин ҳеч қачон иккита туям бўлмаган. Айни ўша ғазотда эса иккита юккаш туям бор эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бирор ғазотга чиқмоқчи бўлсалар, буни бошқа нарсадек кўрсатар эдилар. Ниҳоят, ўша ғазот бўлди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жазирама иссиқда ғазот қилдилар, унда узоқ сафар, чўлу биёбон ва кўп сонли душманга дуч келдилар. Шунинг учун ҳам мусулмонлар ғазот тадоригини кўришлари учун уларга ҳолатни очиқ айтдилар, мўлжал қилиб турган томонларидан уларни хабардор қилдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга бўлган мусулмонлар кўп эди. Улар ҳеч бир қайдловчи китобга – рўйхатни назарда тутяпти* – ёзилмас эди, қатнашмасликни истаган киши борки, модомики бу ҳақда Аллоҳнинг ваҳийси нозил бўлмаса, албатта бу у зотдан махфий қолади, деб ўйлар эди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ғазотга мевалару соя-салқинлар (кишига) хуш ёқадиган бир пайтда чиққандилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва мусулмонлар тайёргарлик кўришди. Мен ҳам улар билан бирга тайёргарлик кўриш учун эрталаб чиқиб ҳам кўрдим, аммо ҳеч нарса қилмай қайтдим. Ичимда: «Мен бунга қодирман-ку», дер эдим. Мен чўзиб юраверибман, одамларнинг ҳаракати эса кучайиб кетган эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва мусулмонлар тонг оттиришди ҳамки, анжомларимдан ҳеч нарса тайёрламаган эдим. «У зотдан бир-икки кун кейин тайёргарлик кўриб, сўнг уларга етиб оларман», дедим. Улар чиқиб кетишгач, тайёргарлик қилиш учун бордим-у, ҳеч нарса қилмай қайтдим. Сўнг чиқиб, яна ҳеч нарса қилмай қайтдим. Мен шундай юравердим, улар эса тезлаб кетишди. Шу зайлда ғазот ҳам ўтиб кетди. Йўлга чиқиб, уларга етиб олмоқчи ҳам бўлдим. Кошки шундай қилган бўлсам! Лекин бу нарса менга тақдир қилинмаган экан. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жўнаб кетганларидан кейин одамлар орасига чиқиб, айланиб юрганимда мени маҳзун қилган нарса шу эдики, нифоққа ботган ёки Аллоҳ маъзур тутган заифҳоллардан бошқа ҳеч кимни кўрмас эдим.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Табукка етиб боргунга қадар мени эсга олмабдилар. Табукда, қавмнинг ичида ўтирганларида: «Каъб нима қилди?» дебдилар. Бану Саламалик бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули, у икки бурдасию ёнбошига маҳлиё бўлиб қолиб кетди», дебди. Шунда Муъоз ибн Жабал: «Қандай ёмон гап айтдинг! Аллоҳга қасамки, эй Аллоҳнинг Расули, биз унинг фақат яхшилигини биламиз», дебди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эса индамабдилар.

У зот қайтиб келаётганлари ҳақидаги хабар келгач, мени ғам босди. Ёлғон гапиришни ўйлашга тушдим. «Эртага у зотнинг ғазабларидан қандай қилиб қутулиб кетсам экан», дер эдим. Бу ҳақда аҳлим орасидаги ҳар бир бамаъни одамдан ёрдам сўрадим. «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келиб қолдилар», дейилгач, мендан бутун ботил кетди ва бундан ёлғон аралашган бирон гап билан қутула олмаслигимни билдим. У зотга тўғрисини айтишга қарор қилдим.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эрта тонгда етиб келдилар. Қачон сафардан келсалар, аввал масжидда икки ракат намоз ўқиб, сўнг одамлар билан ўтирар эдилар. У зот (бу сафар ҳам) шундай қилгач, ортда қолганлар ҳузурларига келишди ва бирин-кетин узрларини айтиб, у зотга қасам ича бошлашди. Улар саксондан ортиқ киши эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг ошкор айтганини қабул қилдилар, улардан байъат олдилар, улар учун мағфират сўрадилар, уларнинг кўнгилларидагини эса Аллоҳга ҳавола қилдилар.

Мен ҳам ҳузурларига келдим. У зотга салом берсам, ғазабнок табассум қилиб: «Кел!» дедилар. Юриб бориб, рўпараларига ўтирдим. Шунда менга: «Нега ортда қолдинг, ахир улов сотиб олмаганмидинг?» дедилар. «Ҳа, шундай... (Эй Аллоҳнинг Расули!) Аллоҳга қасамки, агар сиздан бошқа бирорта аҳли дунёнинг қаршисида ўтирганимда, узр айтиб, унинг ғазабидан албатта қутулиб кетар эдим, деб ўйлайман. Менга тортишиш қобилияти берилган. Лекин Аллоҳга қасамки, агар бугун сиз мендан рози бўладиган ёлғон сўз айтсам, албатта, Аллоҳ мени ғазабингизга дучор қилади. Агар сиз мендан аччиқланадиган рост сўзни айтсам, мен у ила Аллоҳнинг афвини умид қиламан. Йўқ! Аллоҳга қасамки, менинг ҳеч қандай узрим йўқ эди. Аллоҳга қасамки, ҳеч қачон сиздан ортда қолган пайтимдагидек кучли ва имкониятли бўлмаган эдим», дедим.

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аммо мана бу рост гапирди. Тур, Аллоҳ сен ҳақингда бирон ҳукм чиқармагунча (кут)!» дедилар. Ўрнимдан турдим. Бир гуруҳ Бану Саламаликлар ҳам туриб, менга эргашишди-да, менга қарата: «Аллоҳга қасамки, бундан олдин бирон гуноҳ қилганингни билмаймиз. Бошқа ортда қолганлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга узр айтганидек, сен ҳам узр айта қолмадинг. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сен учун мағфират сўрашлари гуноҳингга кифоя қилар эди», дейишди. Аллоҳга қасамки, менга маломат қилаверишганидан, ҳатто қайтиб бориб, ўзимни ўзим ёлғончига чиқармоқчи ҳам бўлдим. Сўнг уларга: «Бу (кўргилик) мендан бошқа бирор кимнинг бошига ҳам тушдими?» дедим. «Ҳа, икки киши. Улар ҳам сен айтган гапни айтишди, уларга ҳам сенга айтилган гап айтилди», дейишди. «Ким улар?» дедим. «Мурора ибн Рабиъ Амрий билан Ҳилол ибн Умайя Воқифий» деб, менга Бадрда иштирок этган, (ҳаммага) ўрнак бўлган икки солиҳ кишини зикр қилишди. Менга уларни айтишгач, йўлимда кетавердим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ортда қолганлардан уччовимиз билан гаплашишни мусулмонларга ман қилдилар. Одамлар биздан узоқлашиб, уларнинг бизга муомаласи ўзгариб қолди. Наздимда ҳатто ер ҳам бегонадек, мен билган ер эмас эди. Шу ҳолатда эллик кун ўтказдик. Икки шеригим эса тушкунликка тушиб, уйларида йиғлаб ўтириб қолишди. Мен эса қавмнинг энг ёши, бардошлиси эдим. Чиқиб, мусулмонлар билан намозда қатнашар, бозорларда айланар эдим, лекин ҳеч ким менга гапирмас эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига намоздан кейин ўтирганларида келиб, салом берар ва ичимда «У зот саломимга алик олиб, лабларини қимирлатдиларми ё йўқми», дер эдим. Сўнг у зотга яқинроқ жойда намоз ўқир ва у зотга ўғринча назар солар эдим. Намозимни бошласам, менга қарардилар, лекин у зот томон бурилсам, мендан ўгирилиб олар эдилар.

Одамларнинг мени яккалашлари узоқ давом этгач, бориб, Абу Қатоданинг чорбоғи деворидан ошиб ўтдим. У амакимнинг ўғли, менинг учун энг суюкли одам эди. Унга салом бердим. Аллоҳга қасамки, у менинг саломимга алик олмади. Шунда: «Эй Абу Қатода, сендан Аллоҳ ҳаққи сўрайман, Аллоҳни ва Унинг Расулини яхши кўришимни биласанми?» дедим. У индамади. Яна қайта сўрадим, сукут қилди. Сўнг яна қайтиб сўраган эдим, «Аллоҳ ва Унинг Расули билади», деди. Шунда кўзларимдан ёш қуйилди. Ортимга қайтиб, девордан ошиб ўтдим. Мадина бозорида кетаётсам, Мадинада сотиш учун озиқ-овқат олиб келган Шом аҳлининг набатийларидан* бири: «Каъб ибн Моликни ким кўрсата олади?» деяётган экан. Одамлар унга ишора қила бошлашди. Олдимга келиб, менга Ғассон подшоҳидан бир мактуб берди. Унда: «Аммо баъд. Менга етиб келишича, соҳибинг сени яккалаб қўйибди. Аллоҳ сени хорлик ва зоелик диёрида ташлаб қўймаган. Бизга қўшил, сенга ҳамдард бўламиз», дейилган экан. Уни ўқир эканман, «Бу ҳам бир синов», дедим ва уни тандирга солиб, ёқиб юбордим.

Ўша эллик куннинг қирқтаси ўтгач, ёнимга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг элчиси келиб, «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сени аёлингдан узоқлашишга буюрмоқдалар», деди. «Уни талоқ қилайми, нима қилай?» дедим. «Йўқ, ундан узоқлаш, унга яқинлашма!» деди. Икки шеригимга ҳам худди шундай деб одам юборибдилар. Аёлимга: «Аҳлингникига бориб, то Аллоҳ бу ишда бирон ҳукм қилгунга қадар уларнинг ёнида бўл!» дедим.

Ҳилол ибн Умайянинг аёли эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бориб, «Эй Аллоҳнинг Расули, Ҳилол ибн Умайя қартайиб қолган чол, унинг хизматчиси ҳам йўқ. Унга хизмат қилишимни кариҳ кўрмайсизми?» деди. «Йўқ, лекин сенга яқинлашмасин», дедилар. «Аллоҳга қасамки, унинг ҳеч нарсага ҳаракати йўқ. Аллоҳга қасамки, у бошига бу иш тушгандан бери шу бугунгача йиғидан тўхтагани йўқ!» деди.

Баъзи қариндошларим: «Ҳилол ибн Умайянинг аёлига унга хизмат қилишга изн берганларидек, сен ҳам аёлинг хусусида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан изн сўрасанг бўларди», дейишди. «Аллоҳга қасамки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан унинг хусусида изн сўрамайман. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан унинг хусусида изн сўрасам, нима дейишларини қаердан билай?! Ахир мен ёш йигит бўлсам», дедим. Шундан кейин яна ўн кеча ўтказдим. Ниҳоят, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам биз билан гаплашишдан қайтарганларига эллик кун тўлди. Эллигинчи куннинг тонгида уйларимиздан бирининг устида бомдод намозини ўқиб, Аллоҳ (Қуръонда) зикр қилган ҳолатда – ичимдан сиқилиб, кенг ер менга тор бўлиб ўтирганимда, бирдан Салъ тоғининг тепасидан келаётган, «Ҳой Каъб ибн Молик! Суюнчи бер!» деб бор овози билан қичқираётган одамни эшитиб қолдим. Дарҳол саждага йиқилдим ва билдимки, кушойиш келибди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бомдод намозини ўқигач, Аллоҳ бизнинг тавбамизни қабул қилганини эълон қилибдилар. Одамлар бизни суюнчилашга ошиқишибди. Икки шеригимнинг олдига ҳам хушхабарчилар кетибди. Бир киши мен томонга от чоптирибди. Асламлик бошқа бир киши эса югуриб, тоққа чиқибди. Овоз отдан тезроқ келди.

Мен овозини эшитган, менга хушхабар келтирган киши етиб келгач, икки кийимимни ечиб, суюнчисига унга кийдириб юбордим. Аллоҳга қасамки, ўша куни шундан бошқа нарсам йўқ эди. Кейин иккита кийим олиб туриб, кийдим-да, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томон йўлга чиқдим. Одамлар мени тўп-тўп бўлиб, тавба билан табриклаб қарши олишар, «Аллоҳ тавбангни қабул қилгани муборак бўлсин!» дейишар эди. Ниҳоят, масжидга кириб келдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам атрофларида одамлар билан ўтирган эканлар. Талҳа ибн Убайдуллоҳ турди-да, мен томон тез-тез юриб келиб, мен билан қўл бериб кўришиб, табриклади. Аллоҳга қасамки, муҳожирлардан олдимга ундан бошқа ҳеч ким туриб келмади. Талҳанинг бу ишини асло унутмайман. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга салом берган эдим, у зот хурсандликдан юзлари порлаб: «Онанг сени туққандан буён ўтган энг хайрли кунингнинг хурсандчилигини қилавер!» дедилар. «Эй Аллоҳнинг Расули, бу (хушхабар) сиз тарафингизданми ёки Аллоҳданми?» дедим. «Йўқ, Аллоҳдан», дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хурсанд бўлсалар, юзлари худди ойнинг бир парчасидек ёришиб кетар ва биз буни билар эдик. У зотнинг рўпараларига ўтиргач, «Эй Аллоҳнинг Расули, тавбамнинг ичида Аллоҳ ва Унинг Расули учун бор мулкимни садақа қилиб, улардан буткул хориж бўлишим ҳам бор», дедим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Молингдан бир қисмини ўзингда олиб қол, мана шу сенинг учун яхшироқ», дедилар. «Бўлмаса, Хайбардаги улушимни олиб қоламан», дедим. Кейин: «Эй Аллоҳнинг Расули, албатта, Аллоҳ менга ростгўйлик сабабли нажот берди. Модомики тирик эканман, фақат рост сўзлашим ҳам тавбамдан», дедим. Аллоҳга қасамки, мен буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга айтганимдан бери Аллоҳ ҳеч бир мусулмонга ростгўйлик сабабли менга берган инъомдан яхшироқ инъом берганини билмайман. Буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга айтганимдан то мана шу кунимга қадар ёлғон гапиришни қасд қилмадим. Умид қиламанки, то тирик эканман, Аллоҳ мени (ёлғондан) муҳофаза қилади.

Аллоҳ Ўз Расулига «Батаҳқиқ, Аллоҳ Набийнинг ҳамда унга ўзларидан бир гуруҳнинг қалблари тойиб кетай деганидан кейин қийинчилик соатида эргашган, сўнгра Аллоҳ тавбаларини қабул қилган муҳожирлар ва ансорларнинг тавбасини қабул қилди. Албатта, У Зот уларга ўта шафқатлидир, ўта раҳмлидир. Ортда қолган уч кишининг ҳам. Ниҳоят, (Аллоҳ) уларга кенг ер тор бўлиб, юраклари сиқилиб, Аллоҳдан Унинг Ўзидан бошқа бошпана йўқлигига тўла ишонганларидан сўнг, бутунлай қайтишлари учун тавбаларини қабул қилди. Албатта, Аллоҳ Ўзи тавбани кўплаб қабул қилувчидир, ўта раҳмлидир. Эй иймон келтирганлар! Аллоҳга тақво қилинглар ва содиқлар ила бирга бўлинглар!»* (ояти)ни нозил қилди. Аллоҳга қасамки, менинг наздимда Аллоҳ мени Исломга ҳидоят қилганидан кейинги энг улуғ неъмат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ёлғон гапириб, ёлғон гапирганлар ҳалок бўлганидек ҳалок бўлмаганим ва у зотга рост сўзлаганим бўлди.

Аллоҳ ваҳий нозил қилганда ёлғон гапирганларга қарата кишига айтиладиган энг ёмон гапни айтди. Аллоҳ таборака ва таоло: «Ҳузурларига қайтиб келганингизда уларни айбламаслигингиз учун тезда сизга Аллоҳнинг номи ила қасам ичарлар. Бас, улардан юз ўгиринглар! Албатта, улар нопокдирлар. Касб қилган нарсаларининг жазосига жойлари жаҳаннамдир. Улардан рози бўлишингиз учун сизга қасам ичарлар. Агар улардан рози бўлсангиз ҳам, Аллоҳ фосиқ қавмлардан рози бўлмас», деди.

Биз уччовимиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қасам ичганлар, у зот улардан қабул қилиб, байъат олган ва ҳақларига мағфират сўрганларнинг ишидан ортда қолган эдик. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизнинг ишимизни то Аллоҳ у ҳақда бирон ҳукм қилгунга қадар кечиктирдилар. Шунинг учун Аллоҳ: «Ва ортда қолган уч кишига ҳам», деган. Аллоҳ зикр қилган нарса бизнинг ғазотдан ортда қолганимиз эмас, балки ўзимизни ортга сургани, бизнинг ишимизни қасам ичиб, узр айтганлар ва буни у зот алайҳиссалом қабул қилган кишиларнинг ишидан кечиктирганидир».

* Бу ровийлардан Зуҳрийнинг сўзи.

* Набатийлар – асли араб бўлиб, кейин ажамлар, румликлар билан қўшилиб кетиб, насаблари ҳам аралашиб, тиллари бузилиб кетган, Шом ва Ироқ ҳудудидаги водийларда яшаган элат. Улар асосан деҳқончилик билан шуғулланишган ва шу боисдан, қудуқ қазиб, сув тортишда етарли билим ва малакага эга бўлганлари учун «набатий» – «қудуқчи», «сув тортувчи» деб номланиб қолишган.

1557.3941. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Яҳудийлардан ўнтаси менга иймон келтирсайди, барча яҳудийлар менга иймон келтиришар эди», дедилар».

Изоҳ: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ерда «Даставвал Мадинага келган пайтимда яҳудийлардан ўнтаси менга иймон келтирсайди...» демоқчилар. Ёки «Уларнинг раҳбарларидан ўнтаси», демоқчи бўлганлар, чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳаётлик даврларида иймон келтирган яҳудийлар ўнтадан кўп бўлган.