1669.4474. Абу Саъид ибн Муъаллодан ривоят қилинади:

«Масжидда намоз ўқиётган эдим, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени чақириб қолдилар. У зотга жавоб бермадим. Кейин: «Эй Аллоҳнинг Расули, мен намоз ўқиётган эдим», дедим. У зот: «Аллоҳ «Аллоҳ ва Унинг Расули сизларни чақирганда жавоб беринг»* демаганми?» дедилар. Сўнг менга: «Масжиддан чиқишингдан олдин мен сенга бир сурани ўргатаман, у Қуръондаги сураларнинг энг буюгидир», дедилар.

Сўнг қўлимдан тутдилар. Кейин чиқиб кетмоқчи бўлиб турганларида, у зотга: «Сенга бир сура ўргатаман, у Қуръондаги энг буюк сурадир», демаганмидингиз?» дедим. У зот: «У «Ал-ҳамду лиллааҳи роббил-ъааламиин»дир*. Менга берилган «Такрорланувчи еттилик»* ва «Буюк Қуръон» мана шудир», дедилар».

* Анфол сураси, 24-оят.

* Фотиҳа сураси, 2-оят.

Изоҳ: Бу ерда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳижр сурасининг 87-оятига ишора қилмоқдалар. Унда шундай дейилади: «Батаҳқиқ, Биз сенга «Такрорланувчи еттилик» ва «Буюк Қуръон»ни бердик». Ушбу оятда келган васфлар Фотиҳа сурасининг номларидандир. Бу суранинг «такрорланувчи» дейилиши унинг намозларда қайта-қайта, такрор-такрор ҳар ракатда ўқилиши ёки Маккада ҳам, Мадинада ҳам нозил бўлгани эътиборидандир. У етти оятдан иборат бўлгани учун «еттилик» дейилган. «Такрорланувчи еттилик» деб ўгирилган ушбу «Сабъул-масоний» иборасини яна «ҳамду сано еттилиги» деб ҳам тушуниш мумкин. Бунда сурада Аллоҳ таолога ҳамду сано маънолари мужассамлиги назарда тутилган бўлади.

1670.4477. Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан: «Аллоҳнинг ҳузуридаги энг улкан гуноҳ қайси?» деб сўрадим. У зот: «Сени Аллоҳ яратган бўла туриб, У Зотга муқобил ўхшаш тутишинг (бирон нарсани) У Зотга тенг билишинг», дедилар. «Ҳақиқатан ҳам бу жуда улкан ишдир», дедим. «Кейин қайси?» дедим. «Овқатингга шерик бўлишидан қўрқиб, болангни ўлдиришинг», дедилар «Кейин қайси?» дедим. «Қўшнингнинг жуфти ҳалоли билан зино қилишинг», дедилар».

1671.4478. Саъид ибн Зайд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ер ости қўзиқорини маннинг бир туридир* ва унинг суви кўзга шифодир», дедилар».

Изоҳ: «Манн» сўзи аслида «неъмат», «инъом» маъноларини англатади. Бу сўз бобда келтирилган оятда Бану Исроилга туширилган егуликни билдириб келган. Шу эътибордан, «Ер ости қўзиқорини маннинг бир туридир» деган жумлани «Бану Исроилга туширилган мазкур егуликлардан бири ер ости қўзиқорини эди» деб тушуниш мумкин. Шунингдек, бу жумлани «Ер ости қўзиқорини Аллоҳниннг беминнат неъматларидан бири», деб ҳам тушуниш мумкин. Уни бундай хослашнинг сабаби шундаки, у инсонларга худди Бану Исроилга осмондан туширилган манн каби ҳеч қандай меҳнат-машаққатсиз ато этилган.

1672.4479. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бану Исроилга: «Эшикдан таъзим қилиб, «Ҳиттотун»* деб киринглар», дейилди. Улар эса думбалари билан судралиб киришди ва ўзгартириб, «Ҳиттотун, ҳаббатун фии шаъратин», дейишди», дедилар».

* «Ҳиттотун» калимаси «кечиб юбор», «мағфират қил» деган маъноларни билдиради.

*«Ҳаббатун фии шаъротин» ибораси «бир бошоқда бир дон» деганидир. Бу ҳеч қандай маъно билдирмайдиган ибора бўлиб, Бану Исроил бу билан Аллоҳнинг буйруғини мазах қилмоқчи бўлган.

1673.4481. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Умар розияллоҳу анҳу шундай деди: «Энг яхши қироат қиладиганимиз Убай, энг яхши ҳукм чиқарадиганимиз Алийдир. Биз Убайнинг сўзидан баъзисини тарк этамиз. Бу шунинг учунки, Убай: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитган бирон нарсамни тарк этмайман», дейди. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло: «Бирор оятни насх қилсак ёки кечиктирсак»,* деган».

Изоҳ: Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу «Қуръондан ҳеч нарса насх бўлмаган, шу боис мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитган қироатларимни ташламайман», дер экан. Умар розияллоҳу анҳу мазкур оятни асос қилиб, Убай розияллоҳу анҳунинг фикрини нотўғри деб айтмоқчи.

1674.4482. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Аллоҳ деди: «Одам боласи мени ёлғончига чиқарди, бунга ҳаққи йўқ эди. У мени сўкди, бунга ҳаққи йўқ эди. Мени ёлғончига чиқаргани шуки, у Мени ўзи қандай бўлган бўлса, ўша ҳолга қайтаришга қодир эмас, деб даъво қилди. Мени сўккани эса Мени фарзанди бор, дейишидир. Мен хотин ёки бола тутишдан покдирман».

1675/4483. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Умар бундай деди: «Уч нарсада Аллоҳга мувофиқ келдим [ёки уч нарсада Роббим менга мувофиқлик билдирди]:

«Эй Аллоҳнинг Расули, Мақоми Иброҳимни намозгоҳ қилиб олсангиз бўларди», деган эдим;*

Яна: «Эй Аллоҳнинг Расули, ҳузурингизга яхши ҳам, фожир ҳам кираверади. Шу боис, мўминларнинг оналарини ҳижобга буюрсангиз бўларди», деган эдим. Шунда Аллоҳ ҳижоб оятини* нозил қилган;

Менга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баъзи аёлларидан аччиқланганлари ҳақида хабар етганда уларнинг ҳузурига кириб, «Ё бас қиласиз, ё ўрнингизга Аллоҳ Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга сизлардан кўра яхшироғини беради», деганман. Ҳатто аёлларининг ёнига борганимда улардан бири: «Ҳой Умар! Нега энди Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аёлларига у зот ҳақларида ўзлари эслатма қилмай, сен эслатма қиласан?» деган. Шунда Аллоҳ: «У сизларни талоқ қилса, ажаб эмаски, Робби сиздан яхшироқ, муслима, мўмина, итоаткор, тавбакор, ибодатли, рўзадор жувон ва қизларни ўрнингизга жуфт қилиб берса»ни* нозил қилган».

* Ушбу таклифга кўра қайси оят нозил бўлгани бу ривоятда аниқ айтилмаган бўлса-да, гапнинг оқимидан бу ерда Бақара сурасининг 125-ояти назарда тутилганлиги кўриниб турибди. Сарлавҳада ҳам бунга ишора борлиги эътиборидан муаллиф ушбу ривоятни айнан шу бобда келтирган бўлиши ҳам, ёки ҳадисни қисқартирган бўлиши ҳам мумкин.

* Ҳижоб ояти – ҳижобни фарз қилган оят. У Аҳзоб сурасининг 59-оятидир: «Эй Набий! Жуфти ҳалолларингга, қизларингга ва мўминларнинг аёлларига айт, жилбобларини ўзларига яқин тутсинлар. Мана шу уларнинг танилмоқлари ва озорга учрамасликлари учун яқинроқдир. Аллоҳ кўп мағфиратли ва ўта раҳмлидир».

* Таҳрим сураси, 5-оят.

1676.4485. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Аҳли китоблар Тавротни ибронийча ўқишар, Ислом аҳлига эса уни арабчада тафсир қилиб беришар эди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аҳли китобларни тасдиқламанглар ҳам, ёлғончига ҳам чиқарманглар, «Аллоҳга иймон келтирдик ва бизга нозил қинган нарсага ҳам»,* денглар», дедилар».

1677.4487. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Қиёмат куни Нуҳ чақирилади. У: «Лаббай, амрингга мунтазирман,* эй Роббим!» дейди. У Зот «Етказдингми?» дейди. У: «Ҳа», дейди. Сўнг унинг умматига: «У сизга етказганмиди?» дейилади. Улар: «Бизга ҳеч қандай огоҳлантирувчи келгани йўқ», дейишади. У Зот «Сен учун ким гувоҳлик беради?» дейди. У: «Муҳаммад ва унинг уммати», дейди.  Шунда сизлар унинг етказганлигига гувоҳлик берасизлар». Аллоҳ жалла зикруҳунинг қуйидаги сўзи мана шудир: «Шунингдек, сизларни одамлар устидан гувоҳ бўлишингиз ва Расул сизларнинг устингиздан гувоҳ бўлиши учун ўрта уммат қилдик».

«Ўрта» – адолатли.

1678.4520. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Қурайш ва унинг динини тутадиганлар Муздалифада вуқуф қилишар эди. Улар аҳмаслар* деб аталар эди. Бошқа араблар эса Арафотда вуқуф қилишар эди. Ислом келгач, Аллоҳ Ўз Набийсини Арафотга боришга, кейин унда вуқуф қилиб, сўнг ундан тушишга буюрди. У Зот таолонинг «Сўнгра одамлар қайтиб тушган жойдан тушинглар» дегани мана шу».

* «Аҳмас» (кўплиги «ҳумс») – луғатда «диний удумларга қаттиқ берилган» деган маънони билдиради. Қурайш қабиласи араблар ичида диний раҳнамо ўлароқ, турли диний урф-одатларни чиқариб, уларга маҳкам турганлари учун шу лақабни олган. Кейинроқ бу лақаб диний амалларга қаттиқ берилган бошқаларга ҳам ишлатиладиган бўлган.

1679.4522. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳим, Роббимиз! Бизга дунёда ҳам яхшилик, охиратда ҳам яхшилик бергин ва бизни дўзах азобидан сақлагин», дер эдилар».

1680.4539. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бир-икки хурмо, бир-икки луқма билан қаноатланадиган киши мискин эмас. Мискин иффатини сақлайдиган кишидир. Хоҳласангиз, Аллоҳнинг «Одамлардан хиралик қилиб сўрамаслар» деган сўзини ўқинг», дедилар».

1681.4547. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу оятни тиловат қилдилар: «У сенга Китобни нозил қилган Зотдир. Унда муҳкам оятлар бор – улар Китобнинг аслидир – ва бошқалари муташобиҳлар. Аммо қалбларида оғиш бор кимсалар фитна мақсадида ва уни таъвил қилиш мақсадида ундан муташобиҳ бўлганига осилиб оладир. Унинг таъвилини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмас. Илмда мустаҳкам бўлганлар эса: «Унга иймон келтирдик, барчаси Роббимиз ҳузуридандир», дерлар. Ва фақат ақл эгаларигина эслатма олурлар»*. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ундаги муташобиҳларига эргашадиганларни кўрсанг, (билгинки) ана ўшалар Аллоҳ айтганлардир, улардан эҳтиёт бўлинглар», дедилар».

1682.4552. Ибн Абу Мулайкадан ривоят қилинади:

«Икки аёл бир уйда [ёки ҳужрада] тикувчилик қилишар эди. Бири кафтига бигиз санчилган ҳолда ташқарига чиқиб, наригисига даъво қилди. Бу иш Ибн Аббосга кўтарилди. Шунда Ибн Аббос: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар одамларга уларнинг даъволарига кўра берилаверганида, бир қавмнинг қонларию моллари кетган бўларди», деганлар. Унга Аллоҳни эслатинглар ва «Аллоҳнинг аҳдини ва ўз қасамларини арзон баҳога сотадиганлар...»ни* ўқиб беринглар», деди. Унга эслатишган эди, у тан олди. Шунда Ибн Аббос: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қасам жавобгарнинг зиммасидадир», деганлар», деди».

1683.4563. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Бизга Аллоҳнинг Ўзи кифоядир. У қандай яхши вакилдир» – буни Иброҳим алайҳиссалом ўтга ташланганида айтган. (Одамлар) «Албатта, одамлар сизга қарши куч тўпладилар, улардан қўрқинглар» дейишганида Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам (ва у зотнинг саҳобаларининг) «иймонлари зиёда бўлди ва: «Бизга Аллоҳнинг Ўзи етарли ва У қандай ҳам яхши вакил», дедилар».

1684.4566. Усома ибн Зайд розияллоҳу анҳумо шундай хабар қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фадакча* тўқимли эшакка миндилар. Усома ибн Зайдни орқаларига мингаштириб, Бану Ҳорис ибн Хазраждаги Саъд ибн Убодани кўргани бордилар. Бадр жангидан олдин эди. Шунда Ибн Салул ‒ Абдуллоҳ ибн Убай ҳам ўтирган мажлис ёнидан ўтдилар. Бу эса Абдуллоҳ ибн Убайнинг мусулмон бўлишидан олдин эди. Мажлисда мусулмонлар, бутпараст мушриклар ва яҳудийлар аралаш эди. Мажлисда Абдуллоҳ ибн Равоҳа ҳам бор эди. Мажлисни уловнинг чанг-тўзони қамраб олган эди, Абдуллоҳ ибн Убай ридоси билан бурнини тўсди-да, сўнг: «Устимизга чанг тўзитманглар!» деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга салом бердилар. Сўнгра тўхтаб, тушдилар. Уларни Аллоҳга даъват қилдилар ва уларга Қуръон ўқиб бердилар. Шунда Ибн Салул ‒ Абдуллоҳ ибн Убай: «Эй одам, ҳақиқатда, агар ҳақ бўлса, айтганларингдан гўзал нарса йўқ. Энди бу билан мажлисимизда бизга озор берма. Уйингга қайт-да, ким ҳузурингга келса, ўшангга айтиб бер», деди. Шунда Абдуллоҳ ибн Равоҳа: «Йўқ, эй Аллоҳнинг Расули! Мажлисларимизда бизни ундан баҳраманд қилинг, биз уни яхши кўрамиз», деди. Мусулмонлар, мушриклар ва яҳудийлар сўкишиб кетиб, ҳатто бир-бирларига ташланай дейишди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам тинмай уларни тинчлантиравердилар, ниҳоят, улар жим бўлишди. Шундан сўнг Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уловларига миниб, йўлга тушдилар. Бориб, Саъд ибн Убоданинг олдига кирдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Абдуллоҳ ибн Убайни ирода қилиб, унга: «Эй Саъд, Абу Ҳубобнинг нима деганини эшитмадингми?» дедилар. «У ундай, бундай деди», дедилар. Саъд ибн Убода: «Эй Аллоҳнинг Расули, уни афв этинг, кечиринг. Сизга Китобни нозил қилган Зотга қасамки, Аллоҳ сизга нозил қилган ҳақни келтирар экан, бу юрт аҳли унга тож кийдириб, подшоҳлик салласини ўрашга келишишган эди. Аллоҳ сизга ҳақ ато этиб, буни истамагач, бундан унинг томоғи тиқилди. Шу боис у ўзингиз кўрган ишни қилди»,* деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни афв қилдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам, саҳобалари ҳам Аллоҳ буюрганидек, мушриклар ва аҳли китобларни афв этишар, озорларга сабр қилишар эди. Аллоҳ азза ва жалла: «Албатта, сиздан олдин китоб берилганлардан ва ширк келтирганлардан кўплаб озор эшитажаксиз»*, «Аҳли китобларнинг кўплари уларга ҳақ равшан бўлганидан кейин, ўзларича ҳасад қилиб, иймонли бўлганингиздан кейин сизларни кофирликка қайтармоқчи бўлурлар. Аллоҳнинг амри келгунча афв этинг, кечиримли бўлинг. Албатта, Аллоҳ ҳар бир нарсага қодирдир»*, деган. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам афвни Аллоҳ буюрганига таъвил тафсир қилардилар.* Ниҳоят, Аллоҳ улар хусусида (жанг қилишга) изн берди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Бадр ғазотига чиққанларида Аллоҳ ўша ерда Қурайш кофирларининг сардорларини ўлдирди. Ибн Салул – Ибн Убай ҳамда мушрик ва бутпарастлардан у билан бирга бўлганлар: «Бу юзага чиқиб бўлган ишдир» деб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Ислом учун байъат қилишди ва мусулмон бўлишди».

* Фадакча тўқим – Фадакдан келтирилган, ўша ерда тикилган тўқим. Фадак Мадинадан 2-3 марҳала (88-132 км) узоқликда жойлашган.

* Оли Имрон сураси, 186-оят.

* Бақара сураси, 109-оят.

Изоҳ: «Набий солллаллоҳу алайҳи васаллам афвни Аллоҳ буюрганига таъвил қилардилар» деган жумланинг маъноси шуки, Аллоҳ «афв қилинг» деганда Набий алайҳиссалом бу амрни «Уларнинг азиятларига, озорларига сабр қилинг, уларни кечиринг» деб тушунганлар.

1685.4567. Абу Саъийд Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида у зот қачон ғазотга чиқсалар, бир қанча мунофиқ кишилар у зотдан ортда қолар ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хилоф қилиб ўтирган жойларида хурсанд бўлар эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келганларида улар у зотга узр айтиб, қасам ичишар ва қилмаган ишлари учун мақталишни суйишар эди. Шунда «Қилганларига хурсанд бўлиб, қилмаганларига мақталишни суядиганлар (ўзларини) азобдан нажотда деб ҳисобламасинлар» (ояти) нозил бўлди».

1686.4568. Алқама ибн Ваққос шундай хабар қилади:

«Марвон ўз эшикоғасига шундай деди: «Эй Рофеъ, Ибн Аббосга бориб, «Агар ўзига берилгандан шодланиб, қилмагани учун ҳам мақталишни суядиган ҳар бир одам азобланадиган бўлса, ҳаммамиз ҳам азобланар эканмиз-да?» дегин». Шунда Ибн Аббос: «Сиз қайда-ю, бу қаерда? Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам яҳудийларни чақириб, улардан бир нарса ҳақида сўраганлар. Улар буни у зотдан яширишган ва у зотга бошқа нарсани хабар қилишган. У зотга улардан сўраган нарсалари ҳақида берган хабарлари билан у зотнинг наздида мақтовга сазовордек бўлишган, яшира олганларидан шодланишган», деди. Сўнг: «Аллоҳ китоб берилганлардан «Уни одамларга албатта баён қилурсиз ва беркитмассиз», деб аҳд олганини эсла. Бас, уни ортларига қаратиб отдилар ва арзон баҳога сотдилар. Сотиб олган нарсалари қандай ёмон! Қилганларига хурсанд бўлиб, қилмаганларига мақталишни суядиганларни азобдан нажотда деб ҳисоблама. Уларга аламли азоб бор!»ни ўқиди.

1687.4574. Ибн Шиҳобдан ривоят қилинади:

«Урва ибн Зубайр менга хабар қилдики, у Оиша розияллоҳу анҳодан Аллоҳ таолонинг «Агар етимларга адолат қила олмасликдан қўрқсангиз...» деган сўзи ҳақида сўраган экан, шундай дебди: «Эй жияним, у валийсининг қарамоғида бўлган, унинг молига шерик бўлган етим қиздир. Унинг моли ва жамоли валийсини қизиқтириб қолиб, унга маҳрида адолат қилмай, унга бошқалар берадиганча бериб, уйланмоқчи бўлади. Шу боис уларга адолат қилиб, урфдаги маҳрларининг энг юқорисини бермасалар, уларни никоҳга олишдан қайтарилдилар ва ўзларига ёққан бошқа аёлларни никоҳга олишга буюрилдилар».

Урва айтади: «Оиша розияллоҳу анҳо айтди: «Одамлар ушбу оятдан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фатво сўрашган эди, Аллоҳ: «Сендан аёллар ҳақида фатво сўрарлар...»ни нозил қилди».

Оиша розияллоҳу анҳо айтди: «Аллоҳ таолонинг бошқа оятдаги «ва сизлар никоҳларига рағбат қиладиган...» дегани бирингизнинг қарамоғидаги ятимага молу жамоли кам бўлган пайтда рағбат қилмаслигидир. Шу боис, молу жамоли камлигидан уларга рағбат қилмаганлари туфайли ўзлари молу жамолига қизиққан ятималарга адолат қилмай туриб никоҳланишдан ҳам қайтарилдилар».

Изоҳ: Жоҳилият даврида бошқа ҳуқуқлар қатори, етимларнинг, хусусан ятималарнинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳам оёқости қилинар эди. Валий ўз тарбиясидаги етим қиз балоғатга етганда, агар у чиройли ёки мол-дунёли бўлса, маҳрини кам бериб ёки умуман бермай, мажбурлаб ўз никоҳига олар эди. Бордию қиз чиройли бўлмаса ёки камбағал бўлса, унга қизиқмас эди. Лекин қизнинг қўлида озми-кўп мулки бўлса, унга меросхўр бўлиш илинжида уни бошқа одамга турмушга чиқишдан ҳам тўсар эди. Ислом бундай тасарруфларни ман қилди. Агар валий қарамоғидаги ятимага уйланмоқчи бўлса, аввало қизнинг розилиги билан, унинг маҳри мислини, яъни илм, чирой, насаб ва бошқа жиҳатларда шу қизга тенг келадиган қизларга бериладиган одатдаги маҳрни бериш, иложи бўлса, ўша одатдаги маҳрнинг ҳам энг кўпини бериб уйланиш фарз қилинди. Агар валийларнинг бу каби адолат қилишга кўзи етмаса, бошқа аёлларга уйланишга, ятималарни эса ўз ихтиёрларига қўйишга буюрилдилар.

1688.4577. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Бакр билан пиёда бориб, Бану Саламада мени кўргани келишди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзимни билмай ётганимни кўриб, сув опкелтириб, ундан таҳорат қилдилар, сўнгра менга сепдилар ва мен ҳушимга келиб, «Молимни нима қилишга буюрасиз, эй Аллоҳнинг Расули?» дедим. Шунда «Аллоҳ сизга фарзандларингиз ҳақида васият этади…» нозил бўлди».

1689.4581. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида бир гуруҳ кишилар: «Эй Аллоҳнинг Расули, қиёмат куни Роббимизни кўрамизми?» дейишди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳа (кўрасиз). Булутсиз пешин пайти чарақлаган қуёшни кўришда бир-бирингизга халақит берасизми зарар берасизларми?» дедилар. «Йўқ», дейишди. «Булутсиз тўлин ой кечаси нур сочиб турган ойни кўришда бир-бирингизга халақит берасизми зарар берасизларми?» дедилар. «Йўқ», дейишди.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Бу иккисини (қуёш ва ойни) кўришда бир-бирингизга қийинчилик туғдирмаганингиздек, қиёмат куни ҳам Аллоҳ азза ва жаллани кўришда бир-бирингизга қийинчилик туғдирмайсиз. Қиёмат куни бир жарчи жар солади. Ҳар бир уммат ўзи ибодат қилган нарсасига эргашади. Аллоҳдан бошқа санам ва бутларга ибодат қилганлар дўзахга тушмай қолмайдилар. Ниҳоят, фақат Аллоҳга ибодат қилганлар – яхши, фожир ва (дўзахдан омон) қолган аҳли китоблар қолади. Шунда яҳудийлар чақирилиб, уларга: «Кимга ибодат қилар эдинглар?» дейилади. Улар: «Аллоҳнинг ўғли Узайрга ибодат қилар эдик», дейишади. Шунда уларга: «Ёлғон айтдинглар. Аллоҳ аёл ҳам, бола ҳам тутмаган», дейилади. Сўнг: «Хўш, нима хоҳлайсизлар?» дейилади. Улар: «Чанқадик, Роббимиз, бизни қондиргин», дейишади. «Сув ичишга келмайсизларми?» деб ишора қилинади, сўнг уларни дўзахга тўплайдилар. Дўзах саробдек бўлиб, ўз-ўзини мажақлаётганида улар унга тушадилар. Сўнгра насронийлар чақирилиб, уларга: «Кимга ибодат қилар эдинглар?» дейилади. «Аллоҳнинг ўғли Масиҳга», дейишади. Уларга: «Ёлғон айтдинглар. Аллоҳ аёл ҳам, бола ҳам тутмаган», дейилади. Уларга ҳам аввалгиларга айтилганидек: «Нима хоҳлайсизлар?» дейилади. Ниҳоят, яхшими, фожирми, фақат Аллоҳга ибодат қилганлар қолади. Шунда оламларнинг Робби улар билган сифатларнинг энг яқинида уларга келади. Шунда уларга: «Нимани кутяпсизлар? Ҳар бир уммат нимага ибодат қилган бўлса, ўшанга эргашяпти», дейилади. «Дунёда одамларга энг эҳтиёжманд бўла туриб, уларни тарк қилдик ва уларга соҳиб бўлмадик. Биз ўзимиз ибодат қилган Роббимизни кутяпмиз», дейишади. У Зот: «Роббингиз Менман», дейди. Шунда улар икки ё уч марта: «Аллоҳга ҳеч нарсани шерик қилмаймиз», деб айтишади».

1690.4582. Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Менга Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Менга қироат қилиб бер», дедилар. «Сизга қироат қилиб бераманми, ахир у сизга нозил бўлган‑ку?» дедим. «Мен уни ўзимдан бошқадан эшитишни яхши кўраман», дедилар. У зотга Нисо сурасини қироат қилиб бердим. «Ҳар бир умматдан бир гувоҳ келтириб, сени уларнинг устидан гувоҳ этиб келтирган чоғимизда ҳол қандай бўлар экан?!»га етганимда «Тўхтат», дедилар. Қарасам, кўзларидан ёш қуйилаётган экан».

1691.4596. Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Абу Асвад айтади:

«Мадина аҳлига черик ажратилди, мен унга ёзилдим. Ибн Аббоснинг мавлоси Икримани учратиб қолдим. Унга буни хабар қилган эдим, мени бундан ниҳоятда қаттиқ қайтарди. Кейин шундай деди: «Менга Ибн Аббос хабар қилган. Айрим мусулмонлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қарши бўлган мушриклар ададини кўпайтириб, мушриклар билан бирга бўлган экан. Отилган ўқ келар, бирортасига тегиб, уни ўлдирар ёки уни (қилич) уриб ўлдиришар экан. Шунда Аллоҳ «Фаришталар ўзига зулм қилган ҳолдагиларнинг жонини олаётиб...» оятини нозил қилган экан».

1692.4604. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким мени Юнус ибн Маттодан яхши деса, ёлғон айтибди», дедилар».

1693.4612. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Ким сенга «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзига нозил қилинган нарсалардан бирор нарсани беркитган», деса, ёлғон айтибди! Аллоҳ: «Эй Расул! Сенга Роббингдан нозил қилинган нарсани етказ!» деяпти‑ку!»

1694.4615. Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан ғазот қилаётган эдик. Аёллар(имиз) йўқ эди. Биз «Ўзимизни бичиб олмайликми?» дедик. У зот бизни бундан қайтардилар. Кейин эса аёлларга кийим эвазига бўлса ҳам уйланишимизга рухсат бердилар. Сўнг «Эй иймон келтирганлар! Аллоҳ сизга ҳалол қилган пок нарсаларни ҳаром қилиб олманг...»ни ўқидилар».

1695.4617. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтади:

«Бизда сизлар фазих* деб атайдиган мана бу фазихингиздан бошқа хамр йўқ эди. Мен Абу Талҳа ва фалончи-фалончиларга соқийлик қилиб турган эдим, шу пайт бир киши келиб: «Сизларга хабар етдими?» деб қолди. Улар: «Қанақа?» дейишди. У: «Хамр ҳаром қилинди», деди. Улар: «Ҳой Анас! Мана бу хумларни тўкиб юбор!» дейишди, бояги одамнинг хабаридан кейин бу ҳақда сўрашмади ҳам, қайта мурожаат ҳам қилишмади».

* Фазих – хамр турларидан бири. У буср деган навли хурмо мевасини ёриб, ичига сув қуйиб, ачитиб тайёрланган.

1696.4621. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир хутба қилдилар, бунга ўхшашини асло эшитмаганман. У зот: «Агар менинг билганимни билганингизда, оз кулиб, кўп йиғлаган бўлар эдингиз!» дедилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари юзларини тўсганча пиқ-пиқ йиғлашди. Шу пайт бир одам: «Менинг отам ким?» деди. У зот: «Отанг фалончи», дедилар. Шунда мана бу оят нозил бўлди: «Ҳар хил нарсалар ҳақида сўрайверманглар. Агар сизга билдирилса, ўзингизга ёмон бўлади».

1698.4628. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Айт: «У сизга устингиздан азоб юборишга… қодирдир» ояти нозил бўлганда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Важҳинг ила, паноҳ тилайман!» дедилар, «...ёки оёғингиз остидан азоб юборишга», деганда «Важҳинг ила, паноҳ тилайман!» дедилар, «...турли фирқаларга аралаштириб, баъзиларингизга баъзиларингизнинг шиддатини тоттиришга», деганда «Бу енгилроқ [ёки «Бу осонроқ»]», дедилар».

1699.4632. Сулаймон Аҳвал хабар қилдики, Мужоҳид унга шундай хабар берган экан:

«Ибн Аббосдан: «Сод»да сажда борми?» деб сўрадим. У: «Ҳа», деди‑да, кетидан «Биз... ҳадя қилдик»дан «Бас, уларнинг ҳидоятига эргаш»гача тиловат қилди. Кейин: «У (Довуд) ҳам ўшалардан», деди».

Аввом Мужоҳиддан ривоят қилади:

«Ибн Аббосга (Сод сурасининг саждаси ҳақида) айтган эдим, у: «Набийингиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам уларга

1700.4634. Амрдан ривоят қилинади:

«Абу Воил Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилиб, шундай деди: «Аллоҳдан ғаюр рашклироқ ҳеч зот йўқ. Шунинг учун У Зот фаҳш ишларни: ошкорасини ҳам, яширинини ҳам ҳаром қилган. Аллоҳдан кўра мадҳни яхши кўрадиганроқ йўқ. Шунинг учун У Зот Ўзини мадҳ этган». «Буни Абдуллоҳдан эшитганмисан?» дедим. «Ҳа», деди. «У буни марфуъ* қилиб айтганми?» дедим. «Ҳа», деди».

* Марфуъ – Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга изофа қилинган сўз, феъл, тақрир ёки сифатдир.

1701.4644. Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Аллоҳ Ўз Набийси соллаллоҳу алайҳи васалламга одамларнинг хулқига нисбатан кечиримли бўлишни буюрган».

Ёки шунга ўхшаш гап айтган.*

Изоҳ: Муҳаддисларнинг одатига кўра, ровий ўзи айтаётган ривоятнинг лафзида иккиланиб қолса, омонат юзасидан шу иборани қўшиб қўяди.

8 - سُورَةُ الْأَنْفَالِ

АНФОЛ СУРАСИ

1224/32 – بَاب: قَوْلِهِ تَعَالَى: (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّه) [39]

1224.32‑боб.

«ВА УЛАР БИЛАН ФИТНА йўқ бўлГУНЧА жанг ҚИЛИНГлар»

1702/4651 – عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُمَا، أنَّهُ قِيلَ لَهُ:  كَيْفَ تَرَى فِي قِتَالِ الْفِتْنَةِ؟ قَالَ: وَهَلْ تَدْرِي مَا الْفِتْنَةُ؟ كَانَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه وسلم يُقَاتِلُ الْمُشْرِكِينَ، وَكَانَ الدُّخُولُ عَلَيْهِمْ فِتْنَةً، وَلَيْسَ كَقِتَالِكُمْ عَلَى الْمُلْكِ.

.17024651. Саъид ибн Жубайр шундай сўзлаб берди:

«Ибн Умар олдимизга [ёки ҳузуримизга] чиқди. Бир киши: «Фитна жанги ҳақида қандай фикрдасиз?» деди. Шунда у: «Фитна нималигини биласанми ўзи?! Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам мушриклар билан жанг қилар эдилар. Уларга киришиб кетиш фитна эди. Бу сизларнинг мол-мулк устида урушларингиз каби эмас», деди».

Изоҳ: «Уларга киришиб кетиш» деган жумлани «мушрикларнинг динига кириш» деб тушуниш керак. Бу маъно бошқа ривоятларда очиқ айтилган. Савол берган киши ушбу бобдаги маънони ўша даврда ўзаро мусулмонлар ўртасида бўлиб турган фитнага йўймоқчи бўлганида Ибн Умар розияллоҳу анҳумо унинг фикрини тўғрилаб, оятда нима назарда тутилганини тушунтирмоқда.

1703.4674. Самура ибн Жундуб розияллоҳу анҳу сўзлаб берди:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга дедилар: «Бу кеча менга иккитаси келди. Иккови мени турғизди. Олтин ғишт ва кумуш ғиштлардан қурилган бир шаҳарга етиб келдик. Хилқатларининг ярми сен кўрган энг гўзал шаклда, бошқа ярми эса сен кўрган энг хунук шаклда бўлган кишилар бизни қарши олишди. Иккови уларга: «Бориб, анави анҳорга тушинглар», дейишди. Улар унга тушишди. Кейин олдимизга қайтиб келишди. Улардан ҳалиги ёмонлик кетиб, энг гўзал суратда бўлиб қолган эдилар. Иккови менга: «Мана шу Адн жаннатидир. Ҳов анави сизнинг манзилингиз. Ярми гўзал, ярми хунук бўлган қавмга келсак, улар солиҳ амал билан ёмон ишни аралаштириб юборганлардир. Аллоҳ улардан ўтиб юборди», дейишди».

1704.4684. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Аллоҳ азза ва жалла: «Инфоқ қил, сенга ҳам инфоқ қиламан», деди».

Яна: «Аллоҳнинг қўли тўладир. Нафақа Инфоқ уни камайтирмайди. Туну кун тўхтамай тўкиб‑сочувчидир. Айтинг-чи, У Зот осмону ерни яратганидан бери нималарни инфоқ қилган?! Бу унинг қўлидагини камайтирмаган. Унинг Арши сув устида эди. Қўлида мезон бор, туширади, кўтаради», дедилар».

«Иътароока» «ифтаълака» шаклида. У «ъаровтуҳуу», яъни «унга етдим»дан. «Йаърууҳу» ва «иътароонии» ҳам шундан.*

«У унинг пешонасидан тутгандир», яъни Унинг эгалигида, салтанатидадир, «ъаниидун», «ъануудун», «ъаанидун» бирдир (саркаш, қайсар дегани), бу ўта манмансирашдир.

«Истаъмарокум» – сизларни яшовчи қилди. «Аъмартуҳуд-дааро» (ҳовлини унга яшашга бердим) – «уни уники қилдим» дегани бўлиб, ана ўша умродир.*

«Накироҳум», «анкароҳум», «истанкароҳум» бирдир (уларни танимади, дегани).

«Ҳамиидун мажиидун» (мақталган, олижаноб) – бу «маажидун»дан «фаъиилун» вазнида олинган кўринади («Ҳамиидун» сўзи «маҳмуудун» маъносида, «ҳамида»(мақтади)дан олинган).*

«Сижжиилун» – қаттиқ ва катта. «Сижжиил» ва «сижжиин» (бирдир). «Лам» ҳарфи билан «нун» ҳарфи опа‑сингил.

Тамим ибн Муқбил айтади:

Эрлар чошгоҳ дубулғага урарлар шундай,

Ки ботирлар метинларчун тайинлар уни.

* Арабларда ушбу икки сўз кўп ишлатилади ва ҳар қайсисида ҳам «етмоқ», «тегмоқ» маъноси англашилади. Муаллиф бу билан ушбу «ъарова» ўзагидаги феъл аслидек учта ҳарфли бўлиб келганида ҳам, қўшимча ҳарфлар орттирилиб, «ифтаъала» бобига олинганда ҳам бир маънони билдиришини айтмоқчи.

* «Умро» – «умрбод» дегани. Истилоҳда умро деб бирор мулкни бировга бир умрга ҳиба қилишга айтилади. Масалан, бир киши бировга «Мана бу ҳовлим мен ўлгунча (ёки сен ўлгунча) сеникидир», деса, ҳовли ҳиба берилган кишига, ундан кейин эса унинг меросхўрларига ўтади. Ҳиба қилувчининг ҳибаси қабул қилинади, аммо шарти бекор қилинади. Шунинг учун мулк ҳиба қилувчига ёки унинг меросхўрларига қайтмайди. Умронинг бир неча турлари бўлиб, баъзилари жоиз, баъзилари жоиз эмас. Батафсил маълумот учун шарҳларга ва фиқҳ китобларига мурожаат қилинади.

* «Фаъиилун» вазнидаги ушбу икки сўздан бири «фааъилун», яъни феъл эгаси мазмунида, иккинчиси «мафъуулун», яъни феъл йўналтирилган томон маъносида келган экан.

1705.4686. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, Аллоҳ золимга фурсат беради, ниҳоят, уни тутганда эса қочирмайди», дедилар. Кейин «Роббинг золим шаҳар-қишлоқларни олганида ана шундай олади. Албатта, унинг олиши аламлидир, шиддатлидир»ни қироат қилдилар».

1706.4701

1707.4707. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бахилликдан, дангасаликдан, абгор ҳаётдан, қабр азобидан, Дажжолнинг фитнасидан ҳамда ҳаёт-мамот фитнасидан Сенинг паноҳингга қочаман», дея дуо қилар эдилар».

1708.4712. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга гўшт келтирилди. У зотга қўл қисми узатилди. У зотга шу ёқарди. Гўштдан бир тишлам тишладилар. Кейин шундай дедилар: «Мен қиёмат куни инсонларнинг саййидиман. Бу нимаданлигини биласизларми? Аввалги-ю охирги инсонлар бир сайҳонликда жамланишадики, жарчи уларга эшиттира олади, кўз уларни қамраб олади. Қуёш яқинлашади. Одамларга тоқатлари етмайдиган, улар кўтара олмайдиган ғам-ташвиш етади. Одамлар: «Сизларга нималар етганини кўрмайсизларми?! Роббингизнинг олдида сизларни ким шафоат қилади, қарамайсизларми?!» дейишади. Шунда одамлар бир‑бирига: «Сизлар Одамга боришингиз керак», дейишади. Улар Одам алайҳиссаломга келиб, унга: «Сиз башариятнинг отасисиз. Сизни Аллоҳ Ўз қўли билан яратган. Сизга Ўз руҳидан пуфлаган. Фаришталарга буюрган, улар сизга сажда қилишган. Бизни Роббингиз олдида шафоат қилинг! Нима аҳволдалигимизни кўрмаяпсизми? Бизларга нималар етганини кўрмаяпсизми?» дейишади. Одам: «Бугун Роббим шундай ғазабланганки, аввал ҳам бундай ғазабланмаган, кейин ҳам ҳаргиз бундай ғазабланмайди. У мени дарахт(мевасини ейиш)дан қайтарган эди. Мен Унга осий бўлдим. Ўзим билан ўзимман! Мендан бошқанинг олдига боринглар. Нуҳнинг олдига боринглар-чи», дейди. Улар Нуҳнинг олдига келиб: «Эй Нуҳ! Сиз ер юзи аҳлига юборилган биринчи расулсиз. Аллоҳ сизни «сершукр банда» деб атаган. Роббингиз олдида бизни шафоат қилинг! Нима аҳволдалигимизни кўрмаяпсизми?» дейишади. У: «Роббим азза ва жалла бугун шундай ғазабланганки, аввал ҳам бундай ғазабланмаган, кейин ҳам ҳаргиз бундай ғазабланмайди. Ўзи биргина (мустажоб) дуоим бор эди, унда қавмимни дуоибад қилиб бўлганман. Ўзим билан ўзимман! Мендан бошқанинг олдига боринглар. Иброҳимнинг олдига боринглар‑чи», дейди. Улар Иброҳимнинг олдига бориб: «Эй Иброҳим! Сиз Аллоҳнинг набийси ва ер аҳлидан (танлаган) халилисиз. Роббингиз олдида бизни шафоат қилинг! Нима аҳволдалигимизни кўрмаяпсизми?» дейишади. У уларга: «Роббим бугун шундай ғазабланганки, аввал ҳам бундай ғазабланмаган, кейин ҳам ҳаргиз бундай ғазабланмайди. Мен уч марта ёлғон гапириб қўйганман – Абу Ҳайён уларни ўз ҳадисида зикр қилган* – Ўзим билан ўзимман! Мендан бошқанинг олдига боринглар. Мусонинг олдига боринглар‑чи», дейди. Улар Мусонинг олдига келиб: «Эй Мусо! Сиз Аллоҳнинг расулисиз. Аллоҳ сизни Ўз рисолати ва Каломи билан одамлардан афзал қилган. Роббингиз олдида бизни шафоат қилинг! Нима аҳволдалигимизни кўрмаяпсизми?» дейишади. У: «Роббим бугун шундай ғазабланганки, аввал ҳам бундай ғазабланмаган, кейин ҳам ҳаргиз бундай ғазабланмайди. Мен бир жонни ўлдирганман. Уни ўлдиришга буюрилмаган эдим. Ўзим билан ўзимман! Мендан бошқанинг олдига борингар. Ийсонинг олдига боринглар‑чи», дейди. Улар Ийсонинг олдига келиб: «Эй Ийсо! Сиз Аллоҳнинг расулисиз, Марямга илқо қилган калимасисиз, Ўзидан бир руҳсиз! Бешикда чақалоқлигингиздаёқ одамларга гапиргансиз. Роббингиз олдида бизни шафоат қилинг! Нима аҳволдалигимизни кўрмаяпсизми?» дейишади. У: «Роббим бугун шундай ғазабланганки, аввал ҳам бундай ғазабланмаган, кейин ҳам ҳаргиз бундай ғазабланмайди – бирор гуноҳни зикр қилмадилар. – Ўзим билан ўзимман! Мендан бошқанинг олдига боринглар. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдига боринглар‑чи», дейди. Улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдига келиб: «Эй Муҳаммад! Сиз Аллоҳнинг Расулисиз, набийларнинг хотимисиз. Аллоҳ сизнинг олдинги ва кейинги гуноҳларингизни мағфират қилиб қўйган. Роббингиз олдида бизни шафоат қилинг! Нима аҳволдалигимизни кўрмаяпсизми?» дейишади. Шунда мен юриб, Аршнинг остига бораман. Роббим азза ва жаллага сажда қилган ҳолда йиқиламан. Кейин Аллоҳ Ўз шаънидаги мендан олдин ҳеч кимга илҳом қилмаган мақтовлар ва гўзал саноларни менга илҳом қилади. Шунда: «Эй Муҳаммад! Бошингни кўтар. Сўра, сенга ато этилади. Шафоат қил, шафоатинг қабул қилинади», дейилади. Мен бошимни кўтариб: «Умматим, эй Роббим! Умматим, эй Роббим! Умматим, эй Роббим!» дейман. Шунда: «Эй Муҳаммад! Умматларингдан бўйнида ҳисоб-китоби бўлмаганларини жаннат дарвозаларининг ўнг дарвозасидан киритгин!» дейилади. Ҳолбуки, улар жаннатнинг бошқа дарвозаларида ҳам одамларга шерикдирлар».

Сўнгра: «Жоним қўлида бўлган Зотга қасамки, жаннат (дарвозасининг) икки тавақасининг ораси Макка билан Ҳимяр ёки Макка билан Бусро орасичадир», дедилар».

* Абу Ҳайён – ушбу ҳадис ровийларидан бири. Ҳадисни ундан ривоят қилган ровийлар шу жойини қисқартириб айтишган экан. «Саҳиҳул Бухорий»нинг 4-жузидаги 3358-рақам остида ўтган ҳадис мазмунига ишора қилинмоқда.

Изоҳ: Ҳимяр – Ямандаги қадимий ўлка. Бусро – Шомдаги шаҳар. Макка билан Ҳимярнинг ораси ҳам, Макка билан Бусронинг ораси ҳам тахминан 1200‑1300 километр келади.

1709.4718. Ибн Умар розияллоҳу анҳумо айтади:

«Қиёмат куни одамлар гуруҳларга айланишади. Ҳар бир уммат ўз набийсига эргашади. Улар: «Эй фалончи, шафоат қилинг!» дея‑дея, ниҳоят шафоатчилик Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб келади. Бу Аллоҳ у зотни Мақоми маҳмудда тирилтирадиган кунда бўлади».

* «Мақоми маҳмуд» («Мақталган мақом») – юқоридаги оят ила Аллоҳ таоло томонидан Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ваъда қилинган буюк шафоат мақоми.

1710.4722. Саъид ибн Жубайрдан ривоят қилинади:

«Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо Аллоҳ таолонинг «Намозингда овозни баралла ҳам қўйма намозингни жаҳрий ҳам қилма, овозингни уни махфий ҳам қилма» ояти ҳақида шундай деди: «У нозил бўлганда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Маккада яшириниб юрар эдилар. У зот асҳоблари билан намоз ўқисалар, Қуръонда овозларини кўтарар эдилар. Мушриклар буни эшитиб қолса, Қуръонни, уни нозил қилган Зотни ва уни келтирган зотни сўкишар эди. Шунда Аллоҳ таоло Набийси соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Намозингда овозни баралла ҳам қўйма намозингни жаҳрий ҳам қилма...», яъни қироатингда, токи мушриклар эшитиб қолиб, Қуръонни сўкмасин, «овозингни уни махфий ҳам қилма», яъни саҳобаларингдан. Токи уларга эшиттира олмай қолма. «Шунинг орасида бир йўл тут», деди».

1711.4729. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қиёмат куни улкан, семиз одам келади. У Аллоҳнинг наздида чивиннинг қанотичалик ҳам вазнга эга бўлмайди. «Қиёмат куни уларга ҳеч қандай вазн бермасмиз»ни ўқинглар», дедилар».

1712.4730. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Ўлим ола қўчқор шаклида олиб келинади. Бир жарчи: «Эй жаннат аҳли!» деб жар солади. Улар бошларини кўтариб қарашади. «Буни танийсизларми?» дейди. «Ҳа, бу ўлим», дейишади. Барчалари уни кўрган бўлади. Кейин у: «Эй дўзах аҳли!» деб жар солади. Улар бошларини кўтариб қарашади. «Буни танийсизларми?» дейди. «Ҳа, бу ўлим», дейишади. Барчалари уни кўрган бўлади. У сўйиб ташланади. Сўнгра: «Эй жаннат аҳли! Мангулик! Энди ўлим йўқ! Эй дўзах аҳли! Мангулик! Энди ўлим йўқ!» дейди».

Сўнг «Уларни ҳасрат кунидан, иш битмиш пайтидан огоҳлантир. Улар ғафлатдадирлар. – Бу ғафлатдагилар дунё аҳлидир* – Улар иймон келтирмаслар»ни ўқидилар».

* «Бу ғафлатдагилар дунё аҳлидир» деганда оятдаги «ғафлатдадирлар» сўзи изоҳланган бўлиб, ғафлат фақат дунёдагиларда бўлиши айтилган. Бу жумла ровийлардан бири ёки муаллифга тегишли.

1713.4745. Саҳл ибн Саъд розияллоҳу анҳу ривоят қиладилар:

«Уваймир Осим ибн Адийнинг олдига келди. У Бану Ажлоннинг бошлиғи эди. «Аёлини бир эркак билан топиб ушлаб олган киши ҳақида нима дейсизлар? У уни (эркакни) ўлдиради, сизлар эса уни ўлдирасизларми? Ёки у қандай иш тутади? Шуни менга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўраб бер», деди.

Осим Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули...» деган эди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу саволни хушламадилар. Кейин Уваймир ундан (Осимдан) сўраган эди, у: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу саволни хушламадилар, айбладилар айб санадилар», деб айтди. Уваймир: «Аллоҳга қасамки, буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўрамагунча тўхтамайман», деди. Уваймир келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули, аёлини бир эркак билан топиб ушлаб олган киши уни ўлдиради, кейин сизлар уни ўлдирасизларми? Ёки у қандай иш тутади?» деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ сен ва соҳибанг ҳақида (оят) нозил қилди», дедилар. Кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам икковига худди Аллоҳ Ўз Китобида айтганидек мулоъана* қилишни буюрдилар. Шунда у аёли билан мулоъана қилди. Кейин: «Эй Аллоҳнинг Расули! Агар уни ушлаб турсам, унга зулм қилган бўламан», деди‑да, уни талоқ қилди. Бу (яъни ажрашиш) улардан кейинги мулоъана қилувчилар учун суннат бўлиб қолди.* Кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қаранглар, агар (аёл) қоп-қора, кўзлари тим қора, думбалари катта, болдирлари биққи (бола) туғса, демак, Уваймир унинг ҳақида рост гапирибди деб ҳисоблайман. Агар ваҳара* каби малла‑қизғиш (бола) туғса, унда Уваймир унинг ҳақида ёлғон гапирибди деб ҳисоблайман», дедилар. (Аёл болани) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Уваймирни тасдиқлайдиган қилиб сифатлаган сифатда туғди. Шундан кейин (бола) онасига нисбат бериладиган бўлди».

Изоҳ: «Мулоъана» бир‑бирини лаънатлаш дегани бўлиб, шаръий истилоҳда эр‑хотин орасида бўладиган, қасамлар билан таъкидланган, эр томонидан лаънат, хотин томонидан ғазаб тилаш билан келтириладиган гувоҳликка айтилади. Эр аёлини зинода айбласа, лекин хотин буни тан олмаса, иккаласидан ҳам қасам талаб қилинади. Эр унинг зино қилганини таъкидлаб, тўрт марта Аллоҳга қасам ичади ва бешинчисида «Агар ёлғон гапираётган бўлсам, Аллоҳнинг лаънатига қолайин», деб онт ичади. Аёл буни тан олса олди, бўлмаса ундан ҳам буни рад қилиш учун эрининг сўзи ёлғон эканини таъкидлаб, тўрт марта Аллоҳга қасам ичиш ва бешинчисида «Агар эримнинг гапи рост бўлса, Аллоҳнинг ғазабига қолайин», деб онт ичиши талаб қилинади. Мулоъана ҳақидаги оятлар Нур сурасининг 6‑9-оятларидир.

* «Суннат бўлиб қолди», дегани шаръий ҳукм бўлиб қолди, деганидир. Бу ҳақда «Лиъон ва лиъондан сўнг талоқ қилган киши ҳақида» номли бобда алоҳида тўхталинган.

* Ваҳара – саҳрода юрадиган калта, малла‑қизғиш қурт.

1714.4747. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Ҳилол ибн Умайя Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида ўз аёлини Шарик ибн Саҳмо билан зино қилганликда айблади. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Далил ёки орқангга ҳадд», дедилар. У: «Эй Аллоҳнинг Расули, агар бирортамиз аёлининг устида бир кишини кўрса, далил қидириб юрадими?» деди. У зот: «Далил, йўқса орқангга ҳадд», деявердилар. Ҳилол: «Сизни ҳақ ила юборган Зотга қасамки, мен рост гапиряпман. Аллоҳ менинг орқамни ҳаддан оқлайдиган нарсани албатта нозил қилади», деди. Шунда Жаброил тушиб, у зотга «Ўз жуфтларини (зинода) айблайдиганлар...»ни нозил қилди ва «...агар у ёлғончилардан бўлса»гача ўқиди.* Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам фориғ бўлдилар‑у, аёлга одам юбордилар. Ҳилол келиб, гувоҳлик берди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, Аллоҳ биладики, икковингиздан бирингиз ёлғончисиз. Тавба қиладиганингиз борми?» дедилар. Шунда аёл туриб, гувоҳлик берди. Бешинчисига келганида уни тўхтатишди ва: «Буниси (азобни) вожиб қилади», дейишди. У (гапдан) тутилиб, тисарилиб қолди. Ҳатто биз уни энди қайтса керак деб ўйладик. Шунда у: «Қавмимни бундан кейин ҳам шарманда қилмайман»,* деди-да, давом этди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уни кузатинглар, агар у қоракўз, думбалари кенг, болдирлари биққи (бола) туғса, у Шарик ибн Саҳмоники бўлади», дедилар. У уни ўшандай туғди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар Аллоҳнинг Китобида ўтган нарса бўлмаганида, мен билан у аёл ўртасида бир иш бўлар эди»,* дедилар».

* Бу ерда Нур сурасининг 6 ва 7‑оятлари назарда тутилган.

* Қавмимни маломатга қўймаслик учун шу кунгача айбни тан олмадимми, энди буёғига ҳам қавмимни шарманда қилмайман, демоқчи.

* Аллоҳ таолонинг «Мулоъана қилган аёлга ҳадд йўқ» деган ҳукми бўлмаганида, бу аёлга ҳаддни жорий қилган бўлар эдим, демоқчилар. Бу билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам аёлнинг зино қилгани аниқ эканига ишора қилмоқдалар.

1715.4760. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу шундай сўзлаб берди:

«Бир киши: «Эй Аллоҳнинг Набийси, қиёмат куни кофир юз тубан ҳашр қилинадими?» деди. У зот: «Уни дунёда икки оёғида юрғизган Зот қиёмат куни уни юз тубан юрғизишга қодир эмасми?!» дедилар».

Қатода: «Роббимизнинг иззати ила қасамки, шундай», дейди.

1716.4774 Масруқдан ривоят қилинади:

«Бир киши Киндада* гапира туриб: «Қиёмат куни бир тутун келиб, мунофиқларнинг кўзу қулоқларини тутади. Мўминни эса тумов кўринишида тутади», деди. Биз даҳшатга тушиб кетдик.

Ибн Масъуднинг ҳузурига келдим (бўлган гапни айтдим). Суяниб ўтирган экан, ғазабланиб, ўтириб олди ва: «Билган гапирсин, билмаган «Аллоҳ билувчи», десин. Зотан, билмаганини «Билмайман», дейиш ҳам илмдан. Аллоҳ Ўз Набийси соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Мен сизлардан бунинг учун ажр сўрамасман. Мен сохтакорлардан ҳам эмасман», деб айт», деган!* Қурайшликлар Исломга киришда сусткашлик қилгач, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уларни дуоибад қилиб: «Аллоҳим! Юсуфнинг «еттиси» каби «еттилик» ила уларга қарши менга ёрдам бер!» дедилар. Уларни қурғоқчилик тутди. Ҳатто бундан ҳалок бўлаёзишди, ўлимтик ва суякларни ейишди. Киши ер билан осмон ўртасида тутунсимон нарса кўрарди. Абу Суфён келиб: «Эй Муҳаммад! Бизни силаи раҳм қилишга буюриб келдинг. Қавминг ҳалок бўлиб бўлди-ку! Аллоҳга дуо қил», деди. Шунда у зот: «Бас, осмон аниқ тутунни келтирадиган кунни кут. У одамларни ўраб олади. Бу аламли азобдир. «Роббимиз! Биздан азобни арит! Албатта, биз иймон келтирувчидирмиз». Уларга қаёқдан ҳам эслатма бўлсин?! Ҳолбуки, уларга очиқ-ойдин Расул келган эди. Сўнгра ундан юз ўгирдилар ва: «Бу ўргатилган мажнун», дедилар. Албатта, Биз азобни бирозга аритамиз. Албатта, сизлар қайтувчисизлар» ни ўқидилар.

Охират азоби келганда у улардан аритилиб, кейин улар куфрларига қайтишар эканми?!* У Зот таолонинг Бадр кунидаги «Катта чангаллаш ила чангаллаган кунимиз...» деган сўзи мана шу. «Лизом» ҳам Бадр куни бўлди. «Алиф Лаам Миим. Рум мағлуб бўлди. Яқин ерда. Ва улар мағлубиятларидан кейин тезда ғолиб бўлажаклар». Рум (воқеаси) ҳам ўтиб бўлган».

* Кинда – Ироқдаги бир жойнинг номи. Шунингдек, Яманда Кинда деган қабила ҳам бор. Сўзловчи ўша қабила вакиллари орасида гапирган бўлиши ҳам мумкин.

* «Юсуфнинг еттиси» деганда Юсуф алайҳиссалом даврида юз берган етти йиллик қаҳатчилик тушунилади.

* Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу «Мен сохтакорлардан эмасман», деб айт» деган оятни ўқиб, билмаган нарсасини «Билмайман», дейиш ўрнига ўзини билағон кўрсатиб, илмсиз равишда гап айтиш сохтакорлик бўлишига ишора қилган. Бу эса қаттиқ қораланган ишдир.

Изоҳ: Баъзи уламолар Духон сурасида ваъда қилинган «тутун» ва «чангаллаш» азобларини кофирларга охират куни воқеъ бўладиган азоб деб изоҳлашган. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу эса: «Буларнинг шу дунёда содир бўлиши ваъда қилинган ва улар бўлиб ўтган азоблардир», деган. У киши бу гапга оятнинг ўзида далил борлигига ишора қилиб, «Аллоҳ таоло кейинги оятда бу азобнинг аритилишини ва кофирлар яна ортга қайтишини айтган. Агар бу азоблар қиёмат кунида бўлади, дейилса, унда қиёматда кофирлардан азоб аритилиши ва улар яна куфрга қайтишлари керак бўлиб қолади. Бу эса мантиқан ҳам тўғри келмайди», демоқчи. Яна 4767‑ҳадиснинг изоҳига қаранг.

1717.4780. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Аллоҳ таоло: «Мен солиҳ бандаларимга кўз кўриб, қулоқ эшитмаган, башарнинг хаёлига ҳам келмаган нарсаларни захира қилиб, тайёрлаб қўйганман. Кўрган нарсаларингизни қўяверинг», дейди».

Сўнгра у (Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу) «Бас, ҳеч бир жон қилиб ўтган амалларининг мукофотига ўзлари учун беркитиб қўйилган кўз қувончларини билмас»ни ўқиди».

1718.4788. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ўзини ҳиба қилган аёллардан рашк қилар эдим. Аёл киши ҳам ўзини ҳиба қиладими, дер эдим. Аллоҳ таоло «Улардан хоҳлаганингни нари қўйиб, хоҳлаганингни ёнингга олурсан. Ўзинг четлатганлардан бирортасини истасанг, сенга гуноҳ йўқ»ни нозил қилганда «Роббингиз фақат сизнинг истагингизни қондиришга шошадими, дейман-да», дедим».

Изоҳ: Кўпчилик муфассирларнинг тафсирига кўра, мазкур оятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хос бўлган рухсат ҳақида сўз кетган. Унга кўра, тунни аёллар ўртасида тенг тақсимлаш мажбурий бўлмаган, балки у зотга истаганлари билан тунаб қолишга, истаганларини эса четлатишга рухсат берилган. Чунки завжаларнинг навбатини танлаш истисно тариқасида оналаримизнинг эмас, балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳақлари деб эътибор қилинган. Бу ҳукм у зот алайҳиссаломнинг маконатларини, виқорларини сақлаш, пайғамбарликларига муносиб иш тутиш маъносида жорий қилинган. Шундай бўлса‑да, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам аёлларига бўлган эъзозлари ва риояларидан келиб чиқиб, бу рухсатдан фойдаланмаганлар, аёллари ўртасида навбати билан тунаганлар. Ҳатто ҳаётларининг сўнгида Оиша розияллоҳу анҳонинг уйида қолиш учун бошқа завжаларидан изн сўраганлар. Фақат Савда онамиз ўз навбатини Оиша розияллоҳу анҳога берган эди. Қолаверса, бу оят сўнгги йилларда нозил бўлган ва бунгача тунни завжалари ўртасида адолат билан тақсимлаш Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳам мажбурий бўлган.

Оиша розияллоҳу анҳо «Роббингиз фақат сизнинг истагингизни қондиришга шошадими, дейман-да», деганда Аллоҳ таолонинг Ўз Расулига алоҳида эътибор қаратишини, кенглик қилиб беришини, фазлу марҳамат кўрсатишини айтмоқчи бўлган‑у, аёллигига бориб, рашк ўтида гапни мазкур шаклда ифодалаб юборганлар.

1719.4789. Муъоза розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Оиша розияллоҳу анҳо шундай деди: «Ушбу «Улардан хоҳлаганингни нари қўйиб, хоҳлаганингни ёнингга олурсан. Ўзинг четлатганлардан бирортасини истасанг, сенга гуноҳ йўқ» ояти нозил қилинганидан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам биримизнинг навбат куни борасида биздан изн сўрар эдилар». Мен унга: «Сиз нима дер эдингиз?» дедим. У: «Мен у зотга: «Менга қолса, сизни ўзимдан бошқа ҳеч кимга раво кўрмайман, эй Аллоҳнинг Расули!» дер эдим», деди».

1720.4795. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Ҳижоб фарз қилинганидан кейин Савда ҳожат юзасидан ташқарига чиқди. У тўладан келган аёл бўлиб, уни кўрган одам таниб олар эди. Умар уни кўриб қолиб: «Ҳой Савда! Аллоҳга қасамки, биз сени барибир таниб турибмиз. Қандай чиқаётганингга қарагин», деди. У дарҳол ортига қайтди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менинг уйимда кечки овқат еяётган эдилар, қўлларида устихон бор эди. (Савда) кириб келиб, шундай деди: «Эй Аллоҳнинг Расули, ҳожат юзасидан ташқарига чиққан эдим, Умар менга шундай-шундай деди». Шунда Аллоҳ у зотга ваҳий қилди. (Бироздан) сўнг у кўтарилди. Қўлларидаги устихонни ҳали қўймаган эдилар. У зот: «Сизларга ҳожатларингиз учун чиқишга изн берилди», дедилар».

1721.4796. Оиша розияллоҳу анҳо айтади:

«Ҳижоб ояти нозил бўлгандан кейин Абу Қуъайснинг укаси Афлаҳ ҳузуримга (киришга) изн сўради. Мен: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан у ҳақда изн сўрамагунимча унга изн бермайман, чунки мени унинг акаси Абу Қуъайс эмас, балки Абу Қуъайснинг аёли эмизган», дедим. Кейин ҳузуримга Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кирган эдилар, у зотга: «Эй Аллоҳнинг Расули, Абу Қуъайснинг укаси Афлаҳ изн сўраган эди, сиздан сўрамай туриб, унга изн беришга кўнмадим», деб айтдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Нима учун ўз амакингга изн бермадинг?» дедилар. «Эй Аллоҳнинг Расули, мени у киши эмас, балки Абу Қуъайснинг аёли эмизган-ку», дедим. Шунда у зот: «Унга изн беравер, чунки у амакинг, барака топкур!»* дедилар».

Урва айтади: «Шунинг учун Оиша: «Насаб туфайли маҳрам қилганларингизни эмикдошлик туфайли ҳам маҳрам қилинглар», дер эди».

Изоҳ: Насаб орқали маҳрам саналган қариндошлар, масалан, ака‑ука, опа‑сингил, амаки‑тоға, амма‑хола каби маҳрамлар эмикдошлик орқали ҳам маҳрам саналади.

* «Барака топкур» деб ўгирилган жумла сўзма-сўз таржима қилинса, «Ўнг қўлинг тупроққа қорилгур», дегани бўлади. Бу жумла баъзан «ўнг қўл» ўрнига «икки қўл» деб ҳам ишлатилади. Аслида қўлнинг тупроққа қорилиши камбағал бўлиб қолишга ишора, лекин истеъмолда унинг асл маъноси йўқ бўлиб кетиб, бирор нарсага ундаш, ажабланиш, инкор қилиш маъноларида ишлатиладиган иборага айланиб қолган. Шунинг учун ўзбек тилида маъно жиҳатидан яқинроқ кўринган ибора берилди.

1722.4797. Каъб ибн Ужра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Эй Аллоҳнинг Расули! Сизга салом беришни-ку, яхши биламиз, аммо салавот айтиш қандай бўлади?» дейилди. У зот шундай дедилар: «Аллоҳумма, солли ъалаа Муҳаммадин ва ъалаа аали Муҳаммадин, камаа соллайта ъалаа аали Иброҳийма, иннака Ҳамиидум-Мажиид. Аллоҳумма, баарик ъалаа Муҳаммадин ва ъалаа аали Муҳаммадин, камаа баарокта ъалаа аали Иброҳийма, иннака Ҳамиидум-Мажиид», денглар».*

* Салавотнинг маъноси: «Аллоҳим! Оли Иброҳимга салавот йўллаганингдек, Муҳаммад ва унинг аҳли‑оиласига ҳам салавот йўллагин. Албатта, Сен мақтовга лойиқсан, улуғворсан. Аллоҳим! Оли Иброҳимга баракот берганингдек, Муҳаммад ва унинг аҳли‑оиласига ҳам баракот бергин. Албатта, Сен мақтовга лойиқсан, улуғворсан».

1723.4798. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Эй Аллоҳнинг Расули, бу – салом айтиш. Сизга салавотни қандай айтамиз?» дедик. У зот шундай дедилар: «Аллоҳумма солли ъалаа Муҳаммадин, ъабдика ва Росуулика, камаа соллайта ъалаа Иброҳийм. Ва баарик ъалаа Муҳаммадин ва ъалаа аали Муҳаммадин, камаа баарокта ъалаа Иброҳийм», денглар».

Абу Солиҳ Лайсдан ривоят қилиб: «Ъалаа Муҳаммадин ва ъалаа аали Муҳаммадин, камаа баарокта ъалаа аали Иброҳийма», деб айтган.*

* Салавотнинг таржимаси: «Аллоҳим! Иброҳимга салавот йўллаганингдек, банданг ва Расулинг Муҳаммадга ҳам салавот йўллагин. Иброҳимга баракот берганингдек, Муҳаммад ва Муҳаммаднинг аҳли‑оиласига ҳам баракот бергин».

Абу Солиҳ ривоят қилган матнда «Иброҳимга баракот берганингдек»нинг ўрнига «Оли Иброҳимга баракот берганингдек...» деб айтилган.

1724.4799. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Мусо ҳаёли одам эди. Аллоҳ таолонинг «Эй иймон келтирганлар! Мусога озор берганлар каби бўлманглар. Бас, Аллоҳ уни улар айтган нарсадан оқлади. Ва у Аллоҳнинг наздида обрўли эди», деган сўзи мана шу».

1725.4801

1726.4810. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Ширк аҳлидан бир қанча одамлар кўплаб одам ўлдирган, кўплаб зино қилган эдилар. Улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга келиб: «Сен айтаётган ва даъват қилаётган нарса, албатта гўзал. Қилганларимиз учун бизга каффорат бор, деб айтганингда эди...» дейишди. Шунда «Улар Аллоҳ билан бирга бирор илоҳга илтижо қилмаслар. Аллоҳ (ўлдиришни) ҳаром қилган жонни ноҳақ ўлдирмаслар. Зино қилмаслар...» ҳамда «(Менинг ушбу сўзимни) айт: «Эй ўз жонларига жавр қилган бандаларим, Аллоҳнинг раҳматидан ноумид бўлманг!» нозил бўлди».

1727.4811. Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Аҳборлардан* бири Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларирга келиб: «Эй Муҳаммад, биз (китобларимизда) кўрдикки, Аллоҳ осмонларни бир бармоқ узра, ерларни бир бармоқ узра, дов‑дарахтларни бир бармоқ узра, сув ва тупроқни бир бармоқ узра, қолган махлуқотларни яна бир бармоқ узра қилар ва: «Подшоҳ Менман» дер экан», деди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам аҳборнинг гапини тасдиқлаб, кулдилар, ҳатто озиқ тишлари ҳам кўриниб кетди. Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Улар Аллоҳни ҳақиқий қадрига муносиб қадрламадилар. Ҳолбуки, қиёмат куни жамики ер Унинг қабзаси(да)дир, осмонлар эса Унинг ўнг қўлида қатлангандир. У Зот улар ширк келтираётган нарсалардан пок ва юксакдир» ни ўқидилар».

* «Аҳбор» (бирлиги «ҳабр») – яҳудий олими.

Изоҳ: Бу ҳадиси шарифдаги маънолар ақийда мавзусига оид бўлиб, муташобиҳ мазмундаги ҳадислардан саналади. Уни атрофлича тушуниш анча кенг ва чуқур билим талаб қилади. Хулоса қилиб айтганда, келтирилган саҳиҳ хабарга қандай бўлса, шундайлигича иймон келтириш ва тугал маъносини Аллоҳнинг Ўзига ҳавола қилиш мақсадга мувофиқдир. «Аллоҳнинг қабзаси», «юзи», «қўли», «ўнг қўли» ва шу каби васфлар Аллоҳ таолонинг Ўзига хос сифатлари бўлиб, махлуқотдаги сифатлардан мутлақо бошқа бўлади. Бу ғайбий оламдаги маълум бир сифат ва ҳолатни бизнинг зеҳнимизга яқинлаштириш учун қўлланган бир ифода, холос. Фақат сўзларда, ибораларда ўхшашлик бор, аммо ҳақиқати бутунлай бошқадир. Аҳли сунна вал жамоа эътиқодига кўра, бу сифатларга уларнинг қандайлигини тасаввур қилмаган, суриштирмаган ҳолда иймон келтириш вожибдир. Бу бобда Аллоҳ таолонинг «У Зотга ўхшаш ҳеч нарса йўқдир», (Шуро сураси, 11‑оят) деган сўзи асос қоида бўлади. Бу борадаги муташобиҳ, яъни ўхшаш маъноларга эга оят‑ҳадисларни зоҳирий маънода, яъни жисм деб тушунилмаслигини барча Ислом уламолари қадимдан бир овоздан таъкидлаб келганлар. Фақат салаф уламолар «Нассда нима келган бўлса, ҳеч қандай таъвилсиз, ўзгартиришсиз, бор гапга иймон келтириб, кўзланган ҳақиқий маънони Аллоҳ таолонинг Ўзига ҳавола қиламиз», дейиш билан чекланган бўлса, халаф уламолар вазият тақозосига кўра, уларни мажозий маънода тушунтирганлар. Мисол учун, мазкур оятдаги «Унинг қабзасидир» ва «Ўнг қўлида қатланган» деган иборалар бутун борлиқ тўлиғича Аллоҳнинг тасарруфида эканини, У Зот уни худди қўлда чангаллаб турилган лойдек, хоҳлаган ҳолатига осонликча солишини билдиради, дейишган. Ҳар икки ёндашув ҳам жоиз бўлса‑да, салафларнинг йўли эҳтиёт жиҳатидан устун ва аслдир, халафнинг услуби эса омманинг тушунишига осонроқдир.

Аҳбор, яъни яҳудий олими айтганидек, борлиқни алоҳида бармоқларда тутиб туриш, деган гап оят‑ҳадисларнинг матнида келмаган бўлса‑да, Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам аҳборнинг гапини тасдиқлаб, кулдилар», деган сўзи кўплаб мунозараларга сабаб бўлган. У зот алайҳиссалом бу ерда яҳудий олимнинг сўзини тўлиқ тасдиқлаганларми ёки унинг гапидаги Аллоҳ таолонинг азаматига, қудратига, барча нарсани қабзасида тутиб туришига ишора қилган маънони тасдиқлаганларми? Бир қатор муҳаққиқлар, жумладан, Анвар Шоҳ Кашмирий раҳматуллоҳи алайҳнинг фикрига кўра, иккинчи ёндашув тўғрироқ. Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўқиган оят «Улар Аллоҳни ҳақиқий қадрига муносиб қадрламадилар», деб бошланмоқда. Бу эса мазкур яҳудийнинг таъбири дуруст эмаслигига ишора қилади. Оятнинг давомидаги «Ҳолбуки, қиёмат куни жамики ер Унинг қабзаси(да)дир, осмонлар эса Унинг ўнг қўлида қатлангандир», деган ибора эса у айтган гапни умумий маънода ифодалайди, яъни борлиқ У Зотнинг қўлида, тасарруфида эканини англатади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кулишлари шодлик, мамнуният юзасидан бўлган, чунки бунда у зотга нозил қилинган ваҳийдаги маънолар олдинги самовий китобларда ҳам борлиги тасдиқланган. Шунингдек, бу у зотнинг олдинги пайғамбарларнинг давомчиси эканларини, у зотга индирилган Китоб ўша самовий китобларнинг манбасидан эканини кўрсатар эди. Зотан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олдинги самовий китобларни умуман ўқимаганлари барчага маълум эди.

1728.4812. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Аллоҳ ерни қабзалаб, осмонларни ўнг қўли билан қатлайди‑да, сўнг: «Подшоҳ Менман! Ернинг подшоҳлари қани?» дейди», деяётганларини эшитганман».

1729.4814. Абу Солиҳ айтади:

«Абу Ҳурайранинг «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилиб: «Икки пуфлашнинг ораси қирқдир», деганини эшитдим. «Эй Абу Ҳурайра, қирқ кунми?» дейишди. «Билмадим», деди. «Қирқ ойми?» дейишди. «Билмадим», деди. «Қирқ йилми?» дейишди. «Билмадим. Инсоннинг ажбуз-занабидан бошқа ҳар бир нарсаси чирийди. Хилқат ўшандан таркиб олади», деди».

Изоҳ: «Ажбуз-занаб» – умуртқанинг энг сўнгги поғонасида, думғазада жойлашган, седанадек келадиган уруғ. У инсоннинг уруғи ҳисобланади.

1730.4818. Товус айтади:

«Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Аллоҳнинг «Фақат қариндошлик меҳринигина (сўрайман)» деган сўзи ҳақида сўралди. Саъид ибн Жубайр: «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам аҳли‑оилаларининг қариндошлари‑да», деди. Шунда Ибн Аббос: «Шошилдинг. Қурайшда бирор уруғ йўқки, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уларга қариндошликлари бўлмаса. У зот: «Ҳеч бўлмаса ўртамиздаги қариндошликни боғланглар», деганлар», деди».

Изоҳ: Буюк тобеъин Саъид ибн Жубайр «Мазкур оятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қариндошларига меҳр-мурувватли бўлиш назарда тутилган», деб тафсир қилган экан. Шунда у кишининг устози Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо буни рад қилиб: «Бу ерда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг даъватларига тўсқинлик қилаётган қариндошларидан ҳеч бўлмаса қариндошликни узмасликни, душманлик қилмай туришни сўрашга буюрилганлар», деган экан. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо «Ҳеч бўлмаса ўртамиздаги қариндошликни боғланглар», деганда «фақат қариндошлик меҳринигина (сўрайман)» деган жумлани тафсир қилган.

1731.4822. Масруқдан ривоят қилинади:

«Абдуллоҳнинг ҳузурига кирдим. У киши деди: «Билмаган нарсанг ҳақида «Аллоҳ билувчи» дейишинг илмдандир. Аллоҳ ўз Набийси соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Унинг учун сиздан ҳеч ажр-ҳақ сўрамасман. Мен сохтакорлардан ҳам эмасман», деб айт», деган. Қурайш Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ғолиб келиб, у зотга бўйсунмагач, у зот: «Аллоҳим! Юсуфнинг етти юти каби ютлар билан уларга қарши менга кўмак бер», дедилар. Шунда уларни ют тутди, ўшанда улар қийинчиликдан ўлакса ва суякларни ҳам ейишди. Ҳатто очликдан бировлари ўзи билан осмон орасида тутунсимон нарса кўрадиган бўлиб қолди. «Роббимиз! Биздан азобни аритгин! Албатта, биз иймон келтирувчидирмиз», дейишди. У зотга: «Агар улардан азобни аритсак, яна (ўз ҳолларига) қайтишади», дейилди. Шунда ҳам у зот Роббларига дуо қилдилар. У Зот (азобни) улардан аритди ва улар эса (ўз ҳолларига) қайтишди. Натижада Аллоҳ улардан Бадр куни интиқом олди. Мана шу У Зот таолонинг «Осмон аниқ тутунни келтирадиган кун...»дан У Зот жалла зикруҳунинг «Албатта, Биз интиқом олувчимиз», деган сўзигачадир».

1732.4826. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Аллоҳ азза ва жалла: «Одам боласи Менга озор беради: замонни сўкади. Ҳолбуки, замон Менман. Иш Менинг қўлимда. Кеча ва кундузни айлантириб тураман», деди».

1733.4828, 4829. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кичик тиллари кўринадиган қилиб кулганларини кўрмаганман. У зот табассум қилар эдилар, холос.

У зот булут ёки шамолни кўрсалар, юзларидан билинар эди. «Эй Аллоҳнинг Расули, одамлар булутни кўрса, ёмғир ёғишидан умид қилиб, хурсанд бўлишади. Қачон кўрсам, уни кўрганингизда ёқтирмаганингиз юзингиздан билинади», дедим. Шунда у зот: «Эй Оиша, унда азоб бор бўлса, ким менга омонлик беради? Бир қавм шамол билан азобланган. Ўша қавм азобни кўриб туриб, «Бу бизга ёмғир ёғдирадиган булутдир», деган», дедилар».

1734.4830. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Аллоҳ махлуқотларни яратди. Бундан фориғ бўлгач, «қариндошлик» туриб, Раҳмоннинг белидан тутди. У Зот: «Нима гап?» деди. «Бу – қариндошлик узилишидан Сенинг паноҳингга қочганнинг туришидир», деди. У Зот: «Сени боғлаганни боғлаб, узганни узишимга рози бўлмайсанми?» деди. «Шундай, Роббим!» деди. У Зот: «Шундай бўла қолсин», деди».

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу: «Хоҳласангиз, «Эҳтимол, юз ўгирсангиз, ер юзида фасод қилиб, қариндошлик ришталарингизни узарсиз?!»ни ўқинглар», дейди.

Изоҳ: Ушбу ҳадисдаги «қариндошлик туриб» деган жумлани уламолар асосан икки хил изоҳлаганлар. Биринчисига кўра, Аллоҳ таоло мавҳум тушунчаларга маълум жисмларни ато қилиши мумкин. Масалан, вафот этган инсоннинг яхши амаллари унга чиройли инсон шаклида, ёмон амаллари эса хунук одам суратида намоён бўлиши ривоятларда келган. Шунингдек, «қариндошлик»ка ҳам Аллоҳ таоло вужуд ато этиб, у худди бошқа ҳиссий жисмлардек намоён бўлган бўлиши мумкин. Иккинчи фикрга кўра, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу гап билан ҳиссий бўлмаган тушунчани ҳиссий мисолда тушунтириб бермоқчи бўлганлар. Бу худди «яхшилик ўлди», «ёмонлик жонланди», «фитна болалади» каби адабиётда учрайдиган истиораларга ўхшайди. Бу билан «қариндошлик»нинг мақоми нақадар юксаклиги, унинг Аллоҳ таолонинг наздидаги қадри, аҳамиятини тасаввурга яқинроқ ифодаламоқчи бўлганлар.

«Раҳмоннинг белидан тутди» деган иборани ҳам уламолар икки хил изоҳлашган.

1. Бу ерда «белидан тутиш» ибораси истиора бўлиб, ҳақиқий маънода эмас, кўчма маънода қўлланилган. Арабларда бу ибора ўзини бировнинг ҳимоясига олишга нисбатан ишлатилади. Масалан, «Фалончи пистончининг белидан тутди», дейилса, унинг ўша фалончидан ҳимоя сўраб ёлвориши, ўзини унинг ҳимоясига отиши тушунилади. Бу биздаги «пинжига кириб олиш» деган иборага ўхшайди.
2. Бу ҳадис ҳам муташобиҳ маънога эга бўлиб, ундаги хабарларга шундайлигича, ҳеч бир ўзгаришсиз, таъвилсиз иймон келтирилади ва унинг ҳақиқий маъносини Аллоҳ таолонинг Ўзига ҳавола қилинади.

Хулоса қилиб айтганда, Қуръони Карим ва ҳадиси шарифларда келган «Юз», «Қўл» «Қадам», «Бел» каби сифатлар Аллоҳ таолонинг кайфиятдан холи сифатларидир. Аҳли Сунна вал жамоа эътиқоди бўйича, бундай сўзлар Аллоҳ таолога нисбатан ишлатилган пайтда улардаги одатий маъно тушунилмайди. Масалан, «Қадам» (оёқ) деганда гўшту суякдан, пай ва томирлардан иборат, маълум шакл ва ҳажмдаги аъзо тушунилмайди. Аллоҳ жисм ва аъзодан покдир! Аллоҳ таоло зотида ҳам, сифатларида ҳам махлуқлардан бирортасига ўхшамайди, махлуқлардан бирортаси ҳам Аллоҳ таолога ўхшамайди. Бундай калималардан махлуқлардагига ўхшаш сифатлар тушунилиши жоиз эмас. Бинобарин, улардан ирода қилинган маънони Аллоҳ таолонинг Ўзига ҳавола қилган ҳолда мазкур сифатларнинг Аллоҳ таолода борлигига иймон келтирамиз.

Қуръони Карим араб тилида нозил бўлган, араблар истеъмолидан келиб чиқиб сўз юритган. Арабларда мазкур калималар истиора ва мажозий маъноларда ишлатилиши кенг тарқалган. Масалан, «Юз» сўзи зот, борлиқ, «Қўл» сўзи қудрат ва саховат, «Қадам» сўзи босим, ғолиблик маъноларида ишлатилган. Кўп уламолар мазкур калималарни ана шундай маъноларда ҳам тушунганлар. Жумладан, муаллиф имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ ҳам «У Зотнинг Юзидан бошқа ҳар бир нарса ҳалок бўлувчидир» (Қасас сураси, 88-оят) оятидаги «Юз»ни икки хил тафсир қилган. Биринчисига кўра, Аллоҳнинг мулки, яъни эгадорлиги, подшоҳлиги бўлса, иккинчиси Аллоҳнинг розилигини тилаб қилинган амаллар.

1735.4848. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Дўзахга улоқтирилади. У: «Яна борми?» дейди. Ниҳоят, У Зот Қадамини* қўяди. Шунда у: «Бўлди, бўлди», дейди».

* 4830‑ҳадиснинг изоҳига қаранг.

1736.4850. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Жаннат ва дўзах тортишиб қолди. Дўзах: «Мутакаббир ва димоғдорлар учун хосландим», деди. Жаннат: «Нима бўлдики, менга одамларнинг заифлари ва беқадрларигина кирмоқда?» деди. Аллоҳ таборака ва таоло жаннатга: «Сен раҳматимсан. Сен ила бандаларимдан хоҳлаганимга раҳм қиламан», деди. Дўзахга: «Сен азобимсан. Сен ила бандаларимдан хоҳлаганимни азоблайман», деди. Улардан ҳар бирига тўлиш бор. Дўзах У Зот унга Оёғини қўймагунча тўлмайди, шунда у: «Бўлди, бўлди, бўлди», дейди. Ана ўшанда у тўлади ва бир-бирига киришиб кетади. Аллоҳ азза ва жалла махлуқотларидан ҳеч бирига зулм қилмайди. Жаннатга келсак, Аллоҳ азза ва жалла унинг учун бир халқ пайдо қилади».

Изоҳ: Дўзахда ҳам, жаннатда ҳам жой ортиб қолар экан. Шунда Аллоҳ таоло ҳадисда тавсиф қилинган суратда уни тўлдирар экан. Аммо жаннатни тўлдириш учун янги бир мавжудотларни яратар экан.

1737.4854. Бизга Ҳумайдий сўзлаб берди: «Бизга Суфён сўзлаб берди: «Менга Зуҳрийдан ривоят қилиб, сўзлаб беришди: «Муҳаммад ибн Жубайр ибн Мутъим отаси розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шомда «Тур»ни қироат қилаётганларини эшитдим. «Ёки улар ҳеч нарсадан ҳеч нарса йўқ, ўзлари яралганларми?! Ёки улар яратувчиларми? Ёки улар осмонлару ерни яратганмилар?! Йўқ, улар аниқ ишонмаслар. Ёки уларнинг ҳузурида Роббингнинг хазиналари борми?! Ёки улар бошқарувчиларми?» га етганларида юрагим учиб кетай деди».

Суфён айтади: «Аммо мен Зуҳрийнинг Муҳаммад ибн Жубайр ибн Мутъимдан, у отасидан ривоят қилиб, «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шомда Турни қироат қилаётганларини эшитдим», деб айтиб бераётганини эшитганман. Бироқ (шогирдлари) менга айтиб беришган нарсани унинг ўзи қўшимча қилганини эшитмаганман».

Изоҳ: Суфён ибн Уяйна раҳматуллоҳи алайҳ ушбу ҳадиснинг биринчи гапини бевосита Ибн Шиҳоб Зуҳрийнинг ўзидан эшитган экан. Бироқ Жубайр ибн Мутъим розияллоҳу анҳунинг у зот қайси оятларни ўқиганлари ҳақидаги хабарини Зуҳрийнинг шогирдларидан эшитган экан.

1738.4860. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Ким онт ичса-ю, онтида «Лотга қасам», «Уззога қасам», деса, дарҳол «Лаа илааҳа иллаллооҳ», деб олсин. Ким шеригига «Кел, сен билан қимор ўйнайман», деса, дарҳол садақа қилиб юборсин».

1739.4876. Юсуф ибн Моҳак шундай хабар қилади:

«Мўминларнинг онаси Оиша розияллоҳу анҳонинг ҳузурида эдим. У: «Йўқ! Уларга ваъда қилинган вақт – Соъатдир. Соъат эса офатлироқ ва аччиқроқдир» (ояти) Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга Маккада нозил қилинган, ўшанда мен ёш қизча эдим, ўйнаб юрардим», деди».

1740.4878. Абу Бакр ибн Абдуллоҳ ибн Қайс отасидан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Икки жаннат кумушдандир. Идишлари ҳам, ичидаги нарсалари ҳам. Икки жаннат тилладандир. Идишлари ҳам, ичидаги нарсалари ҳам. Адн жаннатида одамлар билан уларнинг ўз Роббларига назар солишлари орасида У Зотнинг Юзидаги кибриёлик ридосидан бошқа нарса бўлмайди».

1741.4879, 4880. Абу Бакр ибн Абдуллоҳ ибн Қайс отаси розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Жаннатда ичи ғовак марвариддан чодир бор. Унинг эни олтмиш мил. Ҳар бир бурчагида бир аҳл бор бўлиб, наригиларини кўрмайдилар. Мўмин уларни айланиб чиқади.

Икки жаннат кумушдандир. Идишлари ҳам, ичларидаги нарсалари ҳам. Икки жаннат фалон нарсадандир. Идишлари ҳам, ичларидаги нарсалари ҳам. Адн жаннатида одамлар билан уларнинг ўз Роббларига назар солишлари орасида У Зотнинг Юзидаги кибриёлик ридосидан бошқа нарса бўлмайди».

1742.4890. Алий розияллоҳу анҳу айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Хох* боғига етгунингизча юраверинглар. Ўша ерда кажавада кетаётган аёл бор. Унда бир мактуб бор. Ўшани ундан олинглар», деб мени, Зубайр ва Миқдодни юбордилар. Биз кетдик. Отларимиз олдинма-кетин чопиб борар эди. Ниҳоят, ўша боққа етдик. Қарасак, кажавада бир аёл. «Мактубни чиқар», дедик. «Менда ҳеч қандай мактуб йўқ», деди. «Ё мактубни чиқарасан, ё кийимларингни ечиб ташлаймиз», дедик. Шунда соч ўримидан уни чиқариб берди. Уни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга олиб келдик. Қарасак, у Ҳотиб ибн Абу Балтаъадан Маккадаги бир гуруҳ мушрикларга экан. У Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баъзи ишларидан уларга хабар берган экан. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Ҳотиб, бу нимаси?» дедилар. У: «Эй Аллоҳнинг Расули, менга қарши (чора кўришга) шошмай туринг. Мен қурайшликман, лекин асли улардан эмасман. Сиз билан бирга бўлган муҳожирларнинг яқинлари бор, ўшалар орқали Маккадаги аҳллари ва молларини ҳимоя қилишади. Уларга ўшандай насабдошлигим бўлмагач, бир яхшилик қилиб қўйиб, (шу туфайли) улар яқинларимни ҳимоя қилишини истагандим. Мен буни на куфр келтириб, на динимдан қайтиб қилганим йўқ», деди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аниқки, у сизларга рост сўзлади», дедилар. Умар: «Менга қўйиб беринг, эй Аллоҳнинг Расули, бунинг бўйнини чопай!» деди. Шунда у зот: «У Бадрда қатнашган. Қаердан биласан, эҳтимол, Аллоҳ азза ва жалла Бадр аҳлига қараб туриб: «Хоҳлаганингизни қилинг, сизларни мағфират қилганман», дегандир», дедилар».

Амр айтади: «Эй иймон келтирганлар! Менинг душманларимни ва ўзингизнинг душманларингизни валий тутманглар...» унинг тўғрисида нозил бўлган».

(Ровий Суфён) «Оят ҳадисда борми ёки Амрнинг сўзими, билмайман», дейди.

Бизга Алий сўзлаб берди: «Суфёнга бу ҳақда: «Душманларимни валий тутманг...» шунда нозил бўлганми?» дейилди. Суфён: «Бу одамларнинг гапи бўйича. Мен буни Амрдан ёд олганман. Ундан бирор ҳарфни қолдирмаганман. Мендан бошқа бирор киши буни ёд олган деб ўйламайман», деди».

1743.4892. Умму Атийя розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга байъат бердик. Бизга «Аллоҳга ҳеч нарсани ширк келтирмаслик...»ни* ўқидилар ва бизларни айтиб йиғлашдан қайтардилар. Бир аёл қўлини йиғиб олди‑да: «Фалончи аёл мени (йиғлашиб юбориб) хушнуд қилган менга йиғлашиб юборган эди, шуни унга ўташим керак», деди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам унга бирор нима демадилар. У кетди ва қайтиб келди, у зот ундан байъат олдилар».

Изоҳ: Уламоларнинг сўзларига кўра, ушбу ҳадис айтиб йиғлаш ҳақидаги қайтариқнинг тадрижий жараёнини ёритиб беради. Қайтариқ даставвал танзиҳий макруҳ сифатида эълон қилинган. Шу фурсатда мазкур аёл ўша давр одатига кўра, муносиб жавоб қайтариш учун йиғлашиб юбориш учун изн сўрайди ва қаттиқ қистаб туриб олади. Шу боис, истисно тарзда унга ушбу ишга рухсат берилади. Байъат якунлангач, айтиб йиғлаш қатъий ҳаром экани билдирилади.

1744.4897. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи вассалламнинг ҳузурларида ўтирган эдик, у зотга Жумъа сураси нозил қилинди: «...Ва ҳозирча уларга қўшилмаган бошқаларга ҳам...» «Улар кимлар, эй Аллоҳнинг Расули?» дедим. Уч марта сўралмагунича у зот жавоб бермадилар. Ичимизда Салмон Форсий ҳам бор эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи вассаллам қўлларини Салмонга (елкасига) қўйдилар‑да, сўнг: «Агар иймон Сурайёда* бўлса ҳам, мана булардан бўлган кишилар [ёки киши] унга етишади», дедилар».

1745.4900. Зайд ибн Арқам розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Бир ғазотда эдим. Абдуллоҳ ибн Убайнинг «Расулуллоҳнинг ёнидагиларга инфоқ қилманглар, токи пароканда бўлиб кетишсин. Унинг олдидан қайтсак, қасамки, азиз хорни ундан чиқаражак!» деяётганини эшитдим. Буни амакимга [ёки Умарга] айтдим. У Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга айтган экан, мени чақирдилар. Мен у зотга сўзлаб бердим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абдуллоҳ ибн Убай ва унинг шерикларига одам юбордилар. Улар (бундай) дейишмаганини айтиб, онт ичишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени ёлғончига чиқариб, уни тасдиқладилар. Менга шундай бир ташвиш етдики, бунақаси ҳеч етмаган. Уйда ўтириб қолдим. Амаким менга: «Нимани хоҳлаган эдинг? Охир-оқибат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сени ёлғончи билиб, сендан нафратландилар‑ку!» деди. Шунда Аллоҳ таоло «Мунофиқлар ҳузурингга келганларида...»ни нозил қилди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам менга одам жўнатдилар ва (уни) ўқиб бериб: «Дарҳақиқат, Аллоҳ сени тасдиқлади, эй Зайд», дедилар».

1745А/4903. Зайд ибн Арқам розияллоҳу анҳу айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан сафарга чиқдим. Унда одамларга қийинчилик етди. Шунда Абдуллоҳ ибн Убай ўз шерикларига: «Расулуллоҳнинг ёнидагиларга инфоқ қилманглар, токи атрофидан пароканда бўлиб кетишсин», деди ва: «Мадинага қайтсак, қасамки, азиз хорни ундан чиқаражак!» деди. Мен Набий саллолоҳу алайҳи васалламга келиб, у зотга бунинг хабарини бердим. У зот Абдуллоҳ ибн Убайга одам юбориб, ундан сўраган эдилар, у (бундай) қилмаганини айтиб, жон‑жаҳди билан онт ичди. «Зайд Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни алдабди», дейишди. Уларнинг айтган гапларидан ичимда оғриқ пайдо бўлди. Ниҳоят, Аллоҳ азза ва жалла «Мунофиқлар ҳузурингга келганларида...» оятида менинг тасдиғимни нозил қилди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам улар(нинг ҳаққи)га мағфират сўраш учун уларни чақирган эдилар, бош чайқашди.

«...Улар худди суяб қўйилган ходага ўхшарлар», дегани шунгаки, улар (ичлари чатоқ, кўриниши) энг чиройли кишилар эди».

1746.4906. Абдуллоҳ ибн Фазл сўзлаб берди:

«Анас ибн Моликнинг шундай деяётганини эшитганман: «Ҳаррада мусибатга учраганларга маҳзун бўлдим. Зайд ибн Арқам менга мактуб ёзди. Менинг қаттиқ маҳзунлигим унга ҳам етибди. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Аллоҳим! Ансорийларни ва ансорийларнинг фарзандларини мағфират қил!» деяётганларини эшитганини айтибди». – «…ансорийларнинг фарзандларининг фарзандлари» хусусида Ибн Фазл иккиланган.* – Шунда Анаснинг ҳузуридагилардан бири ундан: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Қулоғига Аллоҳ кафил бўлган мана шудир», деганлари ўша кишими?» деб сўради».

* Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «...ансорийларнинг фарзандларининг фарзанларини ҳам», деганмилар ё йўқми, аниқ эслай олмаган.

1747.4912. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Зайнаб бинт Жаҳшнинг ҳузурида асал ичар эдилар ва унинг олдида қолиб кетар эдилар. Ҳафса билан «У зот қай биримизнинг олдига кирсалар, «Мағофир* едингизми? Сиздан мағофирнинг ҳиди келяпти», деймиз», деб келишиб олдик. У зот: «Йўқ. Лекин Зайнаб бинт Жаҳшнинг олдида асал ичган эдим, энди асло бундай қилмайман. Онт ичдим. Буни ҳеч кимга айта кўрма», дедилар».

* Асалари урфут дарахтидан ҳам нектар тўпласа, унинг асали бадбўй бўлиб қолади. Ана шундай асал «мағофир» деб аталади.

1748.4918. Ҳориса ибн Ваҳб Хузоъий айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деяётганларини эшитганман: «Сизларга жаннат аҳлини айтиб берайми? Ҳар бир заиф ва ночорки, агар Аллоҳга қасам ичса, У Зот уни оқлайди. Сизларга дўзах аҳлини айтиб берайми? Ҳар бир дағал, қўпол, кибрли одам».

1749.4919. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деяётганларини эшитганман: «Роббимиз болдирини очади.* Шунда ҳар бир мўмину мўмина У Зотга сажда қилади. Бироқ дунёда риё ва сумъа этиб сажда қилган кишигина қолади. У сажда қилишга уринади‑ю, бели бир бутун тақсимча бўлиб умуртқага айланиб,  қайтиб қолаверади».

* Бу ҳадис ҳам муташобиҳ маънодаги ҳадисдир. Бутун Ислом уммати қадимдан бугунги кунгача бу каби ҳадисларда ҳақиқий маъно, яъни аъзо назарда тутилмаганини бир овоздан таъкидлаб келган. Фақат салафи солиҳлар бундай ҳадисларнинг ҳақиқий маъносини, моҳиятини Аллоҳ таолонинг Ўзига ҳавола қилиб, хабарнинг зоҳирига иймон келтириш билан чекланган бўлсалар, халаф уламоларимиз шароит тақозосига кўра уларни мажозий, кўчма маъноларда тушунишни таклиф қилганлар. Бунда улар ўз раъйларига эмас, балки айнан оят‑ҳадисларга, Ислом асосларига, араб тилининг хусусиятларига таянганлар. Мисол учун, мазкур ҳадисдаги «болдирни очиш» иборасини куч‑қудратни намойиш этиш, қийин аҳволга солиш ёки қийин аҳволни бартараф этиш деб тушунтирганлар. Бу тур ифода тилда кенг қўлланадиган услуб ҳисобланади. Масалан, ўзбек тилидаги «енг шимарди», «қамишдан бел боғлади» каби ифодалар асосан кўчма маънода ишлатилади.

Саҳл ибн Саъд розияллоҳу анҳу сўзлаб берди:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг икки бармоқлари билан – ўрта бармоқ ва унинг ёнидагиси билан мана бундай ишора қилиб, «Мен Соъат билан мана шу иккисидек юборилдим», деганларини кўрганман».

1751.4937. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қуръонни ёддан ўқийдиган кишининг сифати шуки, у мукаррам элчилар (фаришталар) билан биргадир. Қуръон оғир келиб, уни қайта‑қайта ўқийдиган кишининг сифати шуки, унга икки ажр бор», дедилар».

1752.4938. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Одамлар оламларнинг Робби ҳузурида турадиган кун»да ҳатто бирлари қулоғининг ярмигача ўз терига ботиб кетади», дедилар».

1753.4939. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳисоб‑китоб қилинадиган ҳар бир киши ҳалок бўлмай қолмайди», дедилар. Мен: «Эй Аллоҳнинг Расули, Аллоҳ мени фидойингиз қилсин! Ахир Аллоҳ азза ва жалла: «Аммо кимнинг китоби ўнгидан берилса, у албатта, енгилгина ҳисоб‑китоб қилинади», демайдими?» дедим. У зот: «Ана ўша намоён этиш бўлиб, (амаллари) уларга намоён этилади. Бироқ кимнинг ҳисоб‑китоби муноқаша қилинса, ҳалок бўлади», дедилар».

Изоҳ: «Ҳалок бўлиш» деганда азобга қолиш назарда тутилган, зотан, охират азоби ҳақиқий ҳалокатдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам оятдаги «енгилгина ҳисоб‑китоб қилинади», деган жумлани «Ана ўша намоён этиш бўлиб, уларга намоён этилади» деб тафсир қилмоқдалар, яъни солиҳларга қилган амаллари – яхшиликларию ёмонликлари бир кўрсатилади-ю, аммо уларнинг устида савол‑жавоб, ҳисоб‑китоб қилинмайди. Бу уларнинг нажот топишларининг башорати бўлади.

1754.4940. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: «Табақама‑табақа минажаксиз» – бир ҳолатдан кейин бошқа ҳолатга. Бу Набийингиз соллаллоҳу алайҳи васалламдир».

Изоҳ: Ушбу оятдаги «латаркубунна» калимаси баъзи қироатларда «латаркабанна» деб ҳам ўқилади. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ҳам шундай ўқиган. Биз ўқийдиган «латаркубунна» қироатига кўра, хитоб кўпчиликка қаратилган бўлади ва оят бобдагидек маъно касб этади. Ибн Аббоснинг қироатидаги шаклга кўра, хитоб бир кишига қаратилган бўлади. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо оятни ўзи ўқийдиган қироатга кўра изоҳлаб, ўша хитоб қаратилган киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эканларини таъкидламоқда ҳамда Аллоҳ таоло бу оятда у зотга бир қийин ҳолатдан кейин яна шунга ўхшаш бошқа бир қийин ҳолатга ўтишларини айтган, дея шарҳламоқда.

1755А/4942. Абдуллоҳ ибн Замъа шундай хабар қилади:

«У Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хутба қилаётиб, мояни* ва уни сўйган кишини зикр қилганларини эшитган экан: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Вақтики, уларнинг энг бадбахти шошилиб турди». Абу Замъага ўхшаган кучини сиғдиролмаган, ёвуз, ўз тўдасида ҳимоячи бир киши шошганча у томон турди», дедилар. Аёлларни ҳам зикр қилиб ўтдилар: «Бировингиз хотинини атайлаб қулни савалагандек савалайди. Эҳтимолки, у билан кунининг охирида бирга ётади ҳам», дедилар. Кейин уларнинг елга кулганлари борасида ваъз‑насиҳат қилдилар ва: «Бирингиз ўзи қиладиган ишдан ҳам куладими?» дедилар.

Абу Муовия айтади: «Ҳишом бизга отасидан, у Абдуллоҳ ибн Замъадан ривоят қилиб сўзлаб берганки, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Зубайр ибн Аввомнинг амакиси Абу Замъа каби», деб айтганлар».

* Моя – урғочи туя. Бу ерда Солиҳ алайҳиссаломнинг мўъжизалари билан харсангдан яратилган моя назарда тутилган. Уни Самуд қавмидан бўлган Қудор ибн Солиф деган одам сўйган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни Абу Замъага ўхшатган эканлар.

Изоҳ: «Елга кулиш» деганда бехосдан ел чиқариб юборган кишининг устидан кулганлар назарда тутилган.  

1756.4958. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади:

«Абу Жаҳл: «Агар Муҳаммаднинг Каъба олдида намоз ўқаётганини кўрсам, бўйнини эзажакман», деди. Бу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб келди. Шунда у зот: «Агар шундай қилса, уни фаришталар тутади», дедилар».

1757.4964. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам осмонга кўтарилган пайтлари шундай деганлар: «Бир анҳор олдидан ўтдим. Икки қирғоғи ғовак дурдан чодирлар. «Бу нима, эй Жаброил?» дедим. «Бу Кавсар», деди».

1758.4965. Абу Убайдадан ривоят қилинади:

«Оиша розияллоҳу анҳодан Аллоҳ таолонинг «Албатта, Биз сенга Кавсарни бердик», деган сўзи ҳақида сўрадим. У: «Бу Набийингиз соллаллоҳу алайҳи васалламга берилган анҳор бўлиб, унинг икки қирғоғи ғовак дурдир. Идишлари юлдузлар ададичадир», деди».

113-114-«ҚУЛ АЪУУЗУ БИРОББИЛ‑ФАЛАҚИ» СУРАСИ*

1759.4976. Зирр ибн Ҳубайшдан ривоят қилинади:

«Убай ибн Каъбдан муаввизатайн* ҳақида сўрадим. У: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўраган эдим, у зот: «Менга айтилган»,* дедилар. Биз ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам деганларини деймиз», деди».

* Муаввизатайн – икки паноҳчи. «Қул аъуузу», яъни «Паноҳ тилайман», деб айт» деб бошлангани учун Фалақ ва Наас суралари шу номни олган.

* «Бу икки сурани менга Жаброил алайҳиссалом ўқитган, ўзимдан эмас», демоқчилар. Бу ушбу икки сура ҳадисдан эмас, балки Қуръон оятларидан эканини билдиради.