1558.3949. Абу Исҳоқдан ривоят қилинади:

«Зайд ибн Арқамнинг ёнида эдим. Унга: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам неча марта ғазот қилганлар?» дейилди. У: «Ўн тўққиз марта», деди. «Сен неча марта у зот билан бирга ғазот қилгансан?» дейилган эди, у: «Ўн етти марта», деди. «Қайсиси биринчи бўлган эди?» дедим. У: «Усайра ёки Ушайра», деди. Кейин буни Қатодага айтган эдим, у: «Ушайра», деди».

Изоҳ: Ушайра ва Усайра сўзлари бир жойнинг номи. Фақат ровий у жойнинг номини аниқ билмаганидан иккиланган.

1559.3952. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади:

«Миқдод ибн Асвад қилган бир ишга гувоҳ бўлганман. Ўша ишни мен қилган бўлишим ўзим учун унинг муқобилидаги ҳар нарсадан суюклидир. У Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келди. У зот мушрикларни дуоибад қилаётган эдилар. У: «Биз Мусонинг қавми айтгандек, «Сен ва Роббинг бориб, жанг қилинглар», демаймиз, балки «Ўнгу сўлингизда, олду ортингизда туриб жанг қиламиз» деймиз», деган эди. Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юзлари ёришиб кетганини, бу – яъни унинг сўзи – у зотни хурсанд қилиб юборганини кўрдим».

1560.3957. Баро розияллоҳу анҳу айтади:

«Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Бадрда қатнашган саҳобалари менга сўзлаб беришдики, уларнинг адади Толутнинг* у билан бирга дарёдан ўтган асҳоби ададича – уч юз ўн нечта ҳам бўлган экан.

Йўқ! Аллоҳга қасамки, Толут билан бирга дарёдан фақат мўмин ўтган».

* Толут – Бану Исроилнинг пайғамбари тарафидан бир жамоага сайланган подшоҳ. Бану Исроил унинг бошчилигида Жолут номли золим подшоҳга қарши жангга отланади. Толут бундай жиддий курашдан олдин қўшинларни синовдан ўтказиш ва уларнинг ичидан ҳақиқий мўминларни ажратиб олиш мақсадида уларга шундай деди: «Ҳозир бир дарёга дуч келамиз. Ким ундан бир кафтдан ортиқ сув ичса, у биздан эмас, жангга қатнашмайди, шу ердан қайтади». Узоқ сафарда қаттиқ ташна бўлган аскарларнинг кўпи чанқоқликка чидай олмай, кўп сув ичиб қўяди, фақатгина уч юздан ортиқ аскар Толут билан бирга дарёдан ўтишга муваффақ бўлади. Уларнинг ичида Аллоҳнинг Набийси Довуд алайҳиссалом ҳам бор эди. Бу ҳақда Бақара сурасининг 246–251-оятларида батафсил ҳикоя қилинган.

1561.3962. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Абу Жаҳлга нима бўлганини ким кўриб келади?» дедилар. Ибн Масъуд жўнаб кетди ва уни топди. Афронинг икки ўғли* унга зарба ургач, чала ўлик бўлиб ётган экан. У: «Абу Жаҳл сенмисан?» деб, унинг соқолидан олди. Шунда у: «Сизлар ўлдирган кишидан [ёки қавми ўлдирган кишидан] кўра устунроқ киши борми?» деди».

Аҳмад ибн Юнус: «Абу Жаҳл сен-а?» деб айтган.

1562.3976. Абу Талҳа розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Бадр куни Аллоҳнинг Набийси соллаллоҳу алайҳи васаллам буюрдилар, Қурайш арбобларидан йигирма тўрт киши Бадрнинг ифлос, чиркин тошқудуқларидан бирига ташланди. У зот бирор қавмдан устун келсалар, майдонда уч кеча турар эдилар. Бадрда ҳам учинчи куни буюрдилар, уловларга эгар урилди. Кейин юриб кетдилар. Ортларидан саҳобалари ҳам эргашишди. «Биз бирор ҳожатлари учунгина кетяптилар, деб ўйладик», дейишди. Ниҳоят, у зот очиқ қудуқнинг лабига келиб туриб, уларни исми ва оталарининг исми билан чақира бошладилар. «Эй фалончи ўғли пистончи! Эй фалончи ўғли писмадончи! Энди Аллоҳга ва Унинг Расулига итоат қилишни хоҳлаб қолгандирсиз? Роббимиз бизга ваъда қилган нарсанинг ҳақ эканини кўрдик. Сизлар ҳам Роббингиз сизга ваъда қилган нарсанинг ҳақ эканини кўрдингизми?» дедилар. Умар: «Эй Аллоҳнинг Расули, руҳи йўқ жасадларга гапирганингиз нимаси?» деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Муҳаммаднинг жони қўлида бўлган Зотга қасамки, улар айтаётганларимни сизлардан яхши эшита оладилар», дедилар».

Қатода айтади: «Дакки бериш, хўрлаш, ўч ва ҳасрату надомат ўлароқ у зотнинг сўзларини уларга эшиттириш учун Аллоҳ уларни тирилтирган».

1563.3992. Муъоз ибн Рифоъа ибн Рофеъ Зурақий отасидан – отаси Бадр аҳлидан эди – ривоят қилади:

«Жаброил келиб, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Бадр аҳлини ораларингизда ким деб биласизлар?» деди. У зот: «Мусулмонларнинг энг афзалларидан деб», дедилар ёки шунга ўхшаш сўз айтдилар. У (Жаброил): «Бадрда ҳозир бўлган фаришталар ҳам шундай», деди».

1564.3995. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Бадр куни: «Мана Жаброил, отининг бошини ушлаб турибди. Эгнида жанг аслаҳалари», дедилар».

1565.3998. Зубайр розияллоҳу анҳу айтади:

«Бадр куни Убайда ибн Саъид ибн Осни учратдим. Кўзидан бошқа жойи кўринмайдиган бўлиб жиҳозланиб олган экан. Унинг куняси Абу Зотилкариш эди. Мен аназа* билан устига ҳамла қилиб, кўзига санчган эдим, ўлди».

Ҳишом айтади: «Менга хабар қилинишича, Зубайр: «Устига оёғимни қўйиб, кейин қўлларим билан тортдим. Уни зўрға суғуриб олдим, эгилиб ҳам кетди».

Урва айтадики, ўшани (аназани) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ундан сўраган эканлар, у зотга берибди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қабз қилингач, у уни қайтариб олибди. Кейин уни Абу Бакр сўраган экан, унга берибди. Абу Бакр қабз қилингач, Умар уни сўраган экан, унга берибди. Умар қабз қилингач, у уни қайтариб олибди. Кейин ундан уни Усмон сўраган экан, унга берибди. Усмон ўлдирилгач, Алийнинг оиласига тушибди. Шунда Абдуллоҳ ибн Зубайр уни сўрабди. У ўлдирилгунича унда турибди».

* Аназа – учига темир қопланган ҳассасимон таёқ, найзанинг ярмича ёки каттароқ бўлади, найзага ўхшаш учли бўлади. Аназа сутра сифатида, яъни намоз ўқиш вақтида намозхоннинг олдига қўйиладиган тўсиқ сифатида ҳам ишлатилади.

1566.4001. Холид ибн Заквон шундай сўзлаб берди:

«Рубаййиъ бинт Муъаввиз шундай деди: «Чимилдиққа кирган кунимнинг эртасига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузуримга кириб келдилар-да, кўрпачамга худди сен олдимда ўтирганингдек ўтирдилар. Жориялар чилдирма чалиб, Бадр куни ўлдирилган оталарининг таърифу тавсифини қилишарди. Бир жория: «Ичимизда эртага нима бўлишини биладиган Набий бор», деб қолди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бундай деб айтма, олдинги айтаётганингни айт!» дедилар».

1567.4002. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаси, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга Бадрда иштирок этган Абу Талҳа розияллоҳу анҳу менга шундай хабар берди: «У зот: «Фаришталар ит ёки сурат бор уйга киришмайди», дедилар». У жони бор нарсаларнинг суратларини назарда тутмоқда».

1568.4005. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумо шундай сўзлаб берди:

«Ҳафса бинт Умар розияллоҳу анҳо Хунайс ибн Ҳузофа Саҳмий розияллоҳу анҳудан тул қолган пайт эди. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларидан эди, Бадрда иштирок этиб, Мадинада вафот этган эди. Умар шундай деди: «Усмон ибн Аффонга учрадим-да, унга Ҳафсани таклиф қилиб, «Хоҳласанг, Ҳафса бинт Умарни сенга никоҳлаб бераман», дедим. Усмон: «Бир ўйлаб кўрай-чи», деди. Бир неча кун кутиб турдим. Кейин у: «Яқин орада уйланмас эканман, шекилли», деди. Сўнг Абу Бакрга учраб, «Хоҳласанг, Ҳафса бинт Умарни сенга никоҳлаб бераман», дедим. Абу Бакр индамади, менга ҳеч қандай жавоб қайтармади. Усмондан ҳам кўра ундан аччиқландим. Яна бир неча кун кутиб турдим. Сўнг унга (Ҳафсага) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам совчи қўйдилар, мен уни у зотга никоҳлаб бердим. Кейин Абу Бакр мени учратиб қолиб, «Менга Ҳафсани таклиф қилган пайтингда сенга жавоб қилмаганимда аччиқланган бўлсанг керак?» деди. «Ҳа», дедим. У: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у ҳақда гап очганларини билганим учунгина таклифингга жавоб қайтармаган эдим. Бироқ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сирларини фош қила олмас эдим. Агар у зот тарк қилсалар, уни албатта қабул қилар эдим», деди».

1569.4008. Абу Масъуд Бадрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бақара сурасининг охирида икки оят бор. Ким кечқурун уларни ўқиса, унга кифоя қилади», дедилар».

Абдурраҳмон* айтади: «Кейин мен Абу Масъуд Байтни тавоф қилаётганида учратиб қолиб, ундан сўраган эдим, у менга шуни айтиб берди».

* Абдурраҳмон – мазкур ҳадисни Абу Масъуд розияллоҳу анҳудан Алқама орқали ривоят қилган ровий. У ушбу ҳадиснинг бевосита Абу Масъуд розияллоҳу анҳунинг ўзидан ҳам эшитиб, аниқлаб олган экан.

1570.4019. Бану Зуҳранииг иттифоқчиси, Бадрда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга қатнашганлардан бири Миқдод ибн Амр Киндий розияллоҳу анҳу хабар қилади:

«У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Айтинг-чи, агар кофирлардан бирига йўлиқиб, у билан жанг қилсак, шунда у менга қилич уриб, бир қўлимни чопиб ташласа, сўнг мендан бир дарахтнинг ортига беркиниб олиб: «Аллоҳга бўйсундим!» деса, шуни айтгандан кейин уни ўлдиравераманми, эй Аллоҳнинг Расули?» деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уни ўлдирма!» дедилар. Шунда у: «Эй Аллоҳнинг Расули! Ахир у менинг бир қўлимни чопиб ташлади. Қолаверса, у ўша гапни чопиб ташлагандан сўнг айтди-ку?» деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уни ўлдирма! Агар уни ўлдирсанг, у сен уни ўлдиришингдан олдинги мақомингда бўлиб қолади, сен эса унинг калима айтишдан олдинги мақомида бўлиб қоласан», дедилар».

Изоҳ: У калима айтганидан кейин сен каби мусулмон бўлади ва уни ўлдириш ҳаром бўлади, яъни у сенинг мақомингда бўлиб қолади. Мусулмон одамни ўлдирсанг, у ҳолда қасос учун сени ҳам ўлдириш мумкин бўлади, яъни сен унинг мақомида бўлиб қоласан.

1571.4024. Муҳаммад ибн Жубайр ибн Мутъим отасидан ривоят қилади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Бадр асирлари тўғрисида: «Агар Мутъим ибн Адий тирик бўлиб, манави қўлансалар ҳақида менга сўз очганида, унинг учун уларни қўйиб юборган бўлар эдим», дедилар».

1572.4028. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Назир ва Қурайза уруш қилишди. Шунда у зот Бану Назирни сургун қилдилар, Қурайзани эса қолдирдилар ва уларга мурувват кўрсатдилар. Қурайза уруш қилганда у зот уларнинг эркакларини ўлдириб, хотинлари, болалари ва мол-мулкларини мусулмонлар ўртасида тақсимладилар. Улардан Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга қўшилганлари мустасно. У зот уларга омонлик бердилар ва улар мусулмон бўлишди. У зот Мадина яҳудийларининг барчасини – Абдуллоҳ ибн Саломнинг жамоаси бўлмиш Бану Қайнуқоъни, Бану Ҳориса яҳудийларини, ҳамма Мадина яҳудийларини сургун қилдилар».

Изоҳ: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлиқ мусулмонлар Мадинага келганларида ансорлар билан қўшилиб, катта бир жамоа пайдо бўлди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларнинг раҳбари сифатида у ерда истиқомат қилаётган барча аҳоли билан, жумладан яҳудийлар билан ҳам битим тузиб, бирга яшашга, бир-бирларини ҳимоя қилишга, биргаликда душманга қарши туришга келишдилар ва: «Биз ҳаммамиз бир умматмиз», дедилар. Аммо яҳудий қабилалари бирин-кетин хиёнат йўлини тутиб, мусулмонларни менсимай, шартномани бузишди ва энг катта хавф солиб турадиган душманларга айланишди. Натижада бу қабилалар бирма-бир Мадинадан чиқариб юборилди.

1573.4031. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Бану Назирнинг хурмоларини ёқиб, кесиб ташладилар. Бу Бувайра* эди. Шунда: «Қайси дарахтни кесган бўлсангиз ёки қайси дарахтни илдизлари узра тик ҳолича қолдирган бўлсангиз, ҳаммаси Аллоҳнинг изни билан бўлди»,* (ояти) нозил бўлди».

* Бувайра – Бану Назир қабиласига қарашли хурмозорнинг номи.

* Ҳашр сураси, 5-оят.

Изоҳ: Бану Назир хиёнат қилиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга суиқасд уюштиради. Битимни бузгани учун Бану Назирга қарши уруш эълон қилиниб, қамал қилинади. Ҳарбий зарурат юзасидан хурмозорларининг айрим қисми йўқ қилинади. Уларни қалъадан чиқариш учун хурмолар кесилиб, қалъа атрофига ўт ёқилади. Бу улар қилган хиёнатнинг жазоси ҳам эди.

1574.4033, 4034. Зуҳрийдан ривоят қилинади:

«Молик ибн Авс ибн Ҳадасон Насрий менга шундай хабар қилди: «Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу мени чорлади. Бир пайт унинг эшикоғаси Ярфо келиб, «Усмон, Абдурроҳман, Зубайр ва Саъдни қабул қиласанми, изн сўрашяпти, ижозатми?» деди. У: «Ҳа. Уларни кирит», деди. Бироз ўтди. Сўнг у яна келиб: «Аббос билан Алийни қабул қиласанми, икковлари изн сўрашяпти, ижозатми?», деди. У: «Ҳа», деди. Иковлари кириб келгач, Аббос: «Эй мўминларнинг амири! Мен билан манавининг орасида ҳукм чиқар», деди. Икковлари Бану Назирдан Аллоҳ Ўз Расулига фай қилиб берган нарса устида тортишиб қолишган экан. Алий билан Аббос бир-бирларини койиб кетишди. Шунда жамоат: «Эй мўминларнинг амири! Икковининг орасида ҳукм чиқариб, бирини иккинчисидан халос қилинг», деди. Умар: «Шошманглар. Сизлардан изни ила еру осмон қоим бўлиб турган Аллоҳ ҳаққи сўрайман. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларини назарда тутиб, «Биздан мерос олинмайди, қолдирган нарсамиз садақадир», деганларини биласизларми?» деди. «Шундай деганлар», дейишди. Шунда Умар Аббос билан Алийга юзланиб, «Икковингиздан Аллоҳни ўртага қўйиб сўрайман. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деганларини биласизларми?» деди. Иккови: «Ҳа», дейишди. (Умар) шундай деди:

«Энди мен сизларга бу иш ҳақида айтиб бераман. Аллоҳ субҳанаҳу Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга ушбу файдан у зотдан бошқа ҳеч кимга бермаган нарсани хос қилиб берган. У Зот жалла зикруҳу айтади: «Аллоҳ Ўз Расулига улардан қайтариб берган нарсага сизлар от ёки туя чоптириб бормадингиз. Лекин Аллоҳ Ўз расулларини хоҳлаганининг устидан ҳукмрон қилади. Аллоҳ ҳар бир нарсага қодирдир».* Шундай қилиб, бу нарса холис Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламники бўлди. Сўнг, Аллоҳга қасамки, у зот сизларни қўйиб, уни ўзлари эгаллаб ҳам олмадилар, уни сизлардан устун ҳам кўрмадилар. Дарҳақиқат, уни сизларга бердилар ва ўртангизда тақсимладилар. Ниҳоят, ундан мана шу мол қолди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз аҳлларига йиллик нафақаларини мана шу молдан қилар эдилар. Сўнг қолганини олиб, уни Аллоҳнинг моли ишлатиладиган ўринларга ишлатар эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлари давомида шундай қилиб ўтдилар. Сўнг у зот вафот этдилар. Кейин Абу Бакр: «Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг валийлариман», деди ва уни олиб, бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қандай иш тутган бўлсалар, шундай иш тутди. Энди сизлар – у Алий билан Аббосга юзланди – Абу Бакр ўша масалада сизлар айтаётгандек иш тутган, деяпсизлар. Аллоҳ Ўзи билиб турибди, у бунда содиқ, солиҳ, тўғри ва ҳаққа тобеъ эди. Сўнгра Аллоҳ Абу Бакрни вафот эттирди. Кейин мен: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакрннинг валийси менман», дедим ва ўша нарсани олиб, амирлигимнинг икки йилида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакр бу борада қандай иш тутган бўлсалар, шундай иш тутдим. Аллоҳ Ўзи билиб турибди, мен бунда содиқ, солиҳ, тўғри ва ҳаққа тобеъдирман. Кейин бўлса, икковингиз гапингиз бир ва ишингиз жам бўлган ҳолда олдимга келдингиз. Сен – яъни Аббос – олдимга келдинг. Шунда мен икковингизга: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Биздан мерос олинмайди, қолдирган нарсамиз садақадир», деганлар», дедим. Кейин менда уни икковингизга топшириш фикри туғилгач, «Агар хоҳласангиз, зиммангизга Аллоҳнинг аҳду паймонини олиб, бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакр иш тутганидек ҳамда мен унга бош бўлганимдан бери иш тутганимдек иш тутиш шарти билан уни сизларга топшираман. Бўлмаса, менга (бу ҳақда) гапирманглар», дедим. Шунда икковингиз: «Шу (шарт) билан уни бизга топшир», дедингиз, уни икковингизга топширдим. Энди мендан бундан бошқа ҳукм чиқаришимни сўраяпсизларми?! Изни ила еру осмон қоим бўлиб турган Аллоҳга қасамки, бу ҳақда Соат қоим бўлмагунича мана шу ҳукмдан бошқа ҳукм чиқармайман. Агар бунга ожиз бўлсангиз, менга топширинг, ўзим бу борада ўрнингизга кифоя қиламан».

Мен (яъни Зуҳрий) бу ҳадисни Урва ибн Зубайрга айтган эдим, у: «Молик ибн Авс рост айтибди. Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари Оиша розияллоҳу анҳонинг шундай деб айтаётганини эшитганман: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аёллари Аллоҳ Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга фай қилиб берган молдан ўзларининг саккиздан бир улушларини сўраб, Усмонни Абу Бакрнинг ҳузурига юборишди. Мен уларни қайтариб, «Аллоҳдан қўрқмайсизларми? Ахир Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларини назарда тутиб: «Биздан мерос олинмайди, қолдирган нарсамиз садақадир. Муҳаммаднинг оиласи манави молдан ейди, холос», деганларини билмайсизларми?!» дедим».

Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аёллари унинг айтганига тўхталишди».

Бу садақа Алийнинг қўлида бўлиб, Аббосдан устун келиб, унга бермаган эди. Кейин у Ҳасан ибн Алийнинг қўлида, кейин Ҳусайн ибн Алийнинг, кейин Алий ибн Ҳусайн ва Ҳасан ибн Ҳасаннинг қўлида бўлди. Икковлари уни навбат билан тасарруф қилар эдилар. Сўнг у Зайд ибн Ҳасаннинг қўлида бўлди. У ҳақиқатда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг садақалари эди».

1575.4037. Бизга Алий ибн Абдуллоҳ сўзлаб берди:

«Бизга Суфён сўзлаб берди: «Амр шундай деди: «Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумонинг шундай деяётганини эшитдим:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Каъб ибн Ашрафга ким бас кела олади? Чунки у Аллоҳга ва Унинг Расулига азият берди!» дедилар. Шунда Муҳаммад ибн Маслама ўрнидан туриб: «Эй Аллоҳнинг Расули! Уни ўлдиришимни хоҳлайсизми?» деди. У зот: «Ҳа», дедилар. У: «Ундай бўлса, (унга) у-бу нарса айтишимга изн беринг», деди. У зот: «Айтавер», дедилар. Муҳаммад ибн Маслама унинг олдига бориб: «Манави одам биздан садақа сўради, ҳақиқатан ҳам у бизни қийнаб юборди. Шунга мен олдингга қарз сўраб келдим», деди. У: «Аллоҳга қасамки, ҳали ундан яна ҳам малолланасизлар», деди. (Муҳаммад ибн Маслама) «Биз унга эргашганмиз, шунинг учун унинг иши(нинг охири) нима бўлишини кўрмагунимизча, уни ташлаб кетишни истамаймиз. Бир ёки икки васақ* қарз бериб туришингни хоҳлаймиз», деди. – Амр бизга бу ҳадисни бир неча марта айтиб берган. Бироқ, «бир ёки икки васақ»ни зикр қилмаган эди [ёки «Шунда мен унга: «Унда «бир ёки икки васақ» бормиди?» дедим. У: «Ўйлайманки, унда «бир ёки икки васақ» бор эди», деди]* – У: «Майли. Менга гаров беринглар», деди. «Нимани истайсан?» дейишди. У: «Менга аёлларингизни гаровга қўйинглар», деди. Улар: «Қандай қилиб аёлларимизни сенга гаровга қўямиз, ахир сен арабларнинг энг чиройлиси бўлсанг?» дейишди. У: «Бўлмаса, менга ўғилларингизни гаровга қўйинглар», деди. «Қандай қилиб сенга ўғилларимизни гаровга қўямиз, кейин бирортаси «Бир-икки васақ нарса учун гаровга қўйилган», деб ҳақорат эшитиб юрсинми?! Бу биз учун ор-ку! Яхшиси сенга «лаъма»ни – Суфён: «Яъни қурол-аслаҳани», деди – гаровга қўямиз», дейишди. Шундай қилиб, унинг олдига қайтиб келишга ваъдалашди. Кейин (Муҳаммад ибн Маслама) кечаси унинг олдига келди. Ёнида Абу Ноила ҳам бор эди, у Каъбнинг эмикдош акаси эди. (Каъб) уларни қалъага чақирди-да, кейин уларнинг олдига тушди. Хотини унга: «Шу пайтда қаерга чиқиб кетяпсан?» деган эди, «Бу Муҳаммад ибн Маслама билан акам Абу Ноила», деди. – Амрдан бошқа (ровий) шундай деб айтган: «Аёли: «Мен шундай овозни эшитяпманки, ундан худди қон томиб тургандек», деди. У: «Бу биродарим Муҳаммад ибн Маслама билан эмикдошим Абу Ноила», деди». – Олийжаноб одам кечаси ўлимга (яъни санчиб ўлдирилишга) чорланса ҳам, албатта жавоб беради», деди. Муҳаммад ибн Маслама ўзи билан икки кишини олиб кирди – Суфёнга: «Амр уларнинг исмини айтганми?» дейишган эди, «Бирининг исмини айтган», деди. Амр: «У ўзи билан икки кишини олиб келди», деган, Амрдан бошқаси: «Абу Абс ибн Жабр, Ҳорис ибн Авс ва Аббод ибн Бишр», деган, Амр: «...ўзи билан икки кишини олиб келди», деган» – ва: «У келиши билан мен унинг сочидан тортиб, ҳидлайман. Бошидан маҳкам тутганимни кўрганингиз заҳоти (қиличларни) олинглар ва зарба беринглар», деди. (Суфён айтади: «Амр) бир сафар «Сўнг сизларга ҳидлатаман» деб айтган». Шу пайт у уларнинг олдига кийимига бурканганча тушиб келди. Ундан хушбўйликнинг ҳиди келиб турар эди. (Муҳаммад ибн Маслама Каъбга) «Бугунгидек ҳидни – яъни ундан хушбўйини – кўрмаганман», деди. – Амрдан бошқаси шундай деган: «У: «Ҳузуримда арабларнинг энг хушбўй, энг баркамол аёли бор-да», деди». – У: «Бошингни ҳидлашимга изн берасанми?» деди. У: «Ҳа», деди. (Муҳаммад ибн Маслама) ўзи ҳидлаб, сўнг шерикларига ҳам ҳидлатди. Сўнгра: «Менга яна изн берасанми?» деди. У: «Ҳа», деди. Шунда уни маҳкам тутиб, «(Қилич) уринглар!!!» деди. Улар уни ўлдиришди. Кейин Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хузурларига келиб, у зотга хабар беришди».

* Васақ – қадимги ўлчов бирлиги бўлиб, ҳажмда 165 литр, вазнда 130,56 кг га тенг.

* Ушбу икки чизиқ орасидаги гап ровий Суфён ибн Уяйнага тегишли. У ҳадиснинг ўзи нақл қилаётган ривоятлардаги лафзий фарқларини омонат юзасидан айтиб ўтмоқда.

Изоҳ: Каъб ибн Ашраф яҳудийларнинг шоирларидан бўлиб, онаси Бану Назир қабиласига мансуб эди. Бадрда мусулмонлар ғалаба қозонгач, унинг ҳиқду ҳасади ичига сиғмай кетди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни, мусулмонларни ҳажв қилиб, саҳобия аёллар ҳақида бепарда шеърлар айтишда илғор бўлиб кетди. Бу ҳам етмагандек, Маккага бориб, мушрикларни мусулмонларга қарши қўзғаб, бошқа қабилаларни ҳам бу ишга жалб этишни ваъда қилди ва бунинг учун керакли режаларни тузиб, айрим ишларни амалга ҳам оширди. Ҳолбуки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан тузилган шартномага кўра, у мусулмонлар билан тинч яшаши, уларга қарши бирорта душман билан тил бириктирмаслиги керак эди. Бироқ, у аҳдни бузди. Бир неча бор қилинган огоҳлантиришларга қарамай, масхарабозлигини ҳам, хиёнаткорона душманлигини ҳам тўхтатмади. Аксинча, Мадина ташқарисидаги қалъасига кириб олиб, фаолиятини кундан-кунга кучайтириб борди. Иш жиддийлашиб, Мадина аҳли катта хавф остида қолди. Бу хавфни бартараф этишнинг бирдан-бир йўли – фитначини жисмонан маҳв қилиш бўлиб қолди, бошқа илож қолмади. Шу боис, Каъб ўлдирилгач, келиб норозилик билдирган Бану Назирликлар аҳвол билан танишгач, унинг айбини тан олишди ва шартномани бузмай, уни давом эттиришни сўрашди.

1576.4039. Баро розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ансорийлардан бир неча кишини яҳудий Абу Рофеънинг олдига юбордилар. Уларга Абдуллоҳ ибн Атикни амир этиб тайинладилар. Абу Рофеъ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга озор етказар, у зотнинг зарарларига (бошқаларга) ёрдам берар эди. У ўзининг Ҳижоз еридаги қалъасида яшар эди. Улар унинг олдига яқинлашишганда қуёш ботиб бўлган, одамлар подаларини қайтариб олиб келишган эди. Абдуллоҳ шерикларига: «Жойингизда ўтириб туринг, мен ўзим бориб, эшикбонга ҳийла қилиб кўраман, шояд, кириб кетсам», деди. Юриб бориб, дарвозага яқин келди-да, сўнг худди қазои ҳожат қилаётгандай, кийимига бурканиб олди. Одамлар кириб кетишди. Шунда эшикбон унга: «Эй Аллоҳнинг бандаси! Кирмоқчи бўлсанг, кир, дарвозани ёпмоқчиман», деди.

(Абдуллоҳ айтади) «Мен кирибоқ, яшириниб олдим. Одамлар кириб бўлгач, у дарвозани ёпди-да, лўкидонни қозиққа илиб қўйди. Мен туриб, калитлар томон бордим-да, уларни олиб, дарвозани очдим. Одатда кечки пайт Абу Рофеънинг ҳузурида суҳбатлашиб ўтиришар эди. У болохонасида экан. Суҳбатдошлари кетгач, унинг олдига чиқдим. Ҳар эшикни очганимда, ортимдан (ичкаридан) қулфлаб олар эдим. (Ичимда) «Одамлар мени сезиб қолишса, уни ўлдиргунимча менга ета олишмайди», дер эдим. Унинг олдига етиб бордим. Қарасам, у қоп-қоронғи уйда, аҳли-оиласининг орасида экан. У уйнинг қаерида эканини била олмасдим. Шунда мен: «Эй Абу Рофеъ!» дедим. У: «Ким бу?» деди. Овоз томонга бурилиб, унга қилич урдим. Ўзим ҳам даҳшатга тушиб, ҳеч нарса қила олмай қолдим. У қичқириб юборди. Мен дарҳол уйдан чиқиб кетдим. Сал нари бориб, бироз турдим-да, сўнг унинг олдига қайтиб кириб: «Бу нима овоз, эй Абу Рофеъ?» дедим. У: «Онанг бўзлаб қолсин! Уйда биров бор, бироз олдин менга қилич урди», деди. Унга яна зарба берган эдим, жароҳатланди, бироқ ўлмади. Сўнг қилични қорнига санчган эдим, учи белига борди. Шунда уни ўлдирганимни аниқ билдим. Сўнг эшикларни бирма-бир очиб бориб, шотига етиб келдим. Ерга етдим деб ўйлаб, оёғимни қўйган эдим, ойдин кечада йиқилиб тушиб, болдирим синди. Уни саллам билан боғлаб олдим-да, йўлга тушиб, дарвозанинг олдига бориб ўтирдим ва ўзимча: «Уни ўлдирганимни аниқ билмагунимча, бу кеча (бу ердан) чиқмайман», дедим. Ниҳоят, хўроз қичқиргач, ўлим жарчиси девор устида туриб: «Ҳижоз аҳлининг савдогари Абу Рофеънинг ўлимини эълон қиламан!» деб жар солди. Шунда шерикларимнинг олдига бориб, «Қочиб қолинглар! Аллоҳ Абу Рофеъни ўлдирибди!» дедим. Кейин Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига етиб бориб, у зотга (бўлган воқеани) айтиб бердим. Шунда у зот: «Оёғингни узат», дедилар. Мен оёғимни узатдим. У зот уни силаб қўйдилар. Оёғим умуман оғримагандек бўлиб қолди».

1577.4046. Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумо айтади:

«Уҳуд куни бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Айтинг-чи, ўлдирилсам, қаерда бўламан?» деди. У зот: «Жаннатда», дедилар. Шунда у қўлидаги хурмоларни ташлаб юбориб, жанг қилди ва ўлдирилди».

1578.4054. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Уҳуд куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни кўрдим. Ёнларида икки киши у зотни ҳимоя қилиб жон-жаҳди билан жанг қилар эди. Икковининг эгнида оппоқ либос бор эди. Уларни олдин ҳам, кейин ҳам кўрмадим».

1579.4055. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Уҳуд куни ўқдонларидан менга ўқ олиб бераётиб, «От! Ота-онам сенга фидо бўлсин!» дедилар.

1580.4069

1581.4069. Зуҳрийдан ривоят қилинади:

«Солим отасидан ривоят қилиб, менга сўзлаб бердики, у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бомдод намозининг иккинчи ракатида рукуъдан бош кўтариб, «Самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ! Роббанаа ва лакалҳамд»ни айтганларидан сўнг: «Аллоҳим! Фалончи, фалончи ва фалончини лаънатлагин!» деяётганларини эшитган экан. Ўшанда Аллоҳ: «Бу ишда сенинг ҳеч қандай дахлинг йўқ!»дан «Бас, улар золимлардир»гача нозил қилди».

1582.4072. Жаъфар ибн Амр ибн Умайя Замрийдан ривоят қилинади:

«Убайдуллоҳ ибн Адий ибн Хиёр билан бирга йўлга чиқдим. Ҳимсга* етганимизда Убайдуллоҳ менга: «Ваҳший билан учрашишни истайсанми? Ундан Ҳамзанинг ўлдирилиши ҳақида сўраймиз», деди. «Ҳа», дедим. Ваҳший Ҳимсда яшар экан. У ҳақда сўраб-суриштирган эдик, бизга: «У анави ерда, қасрининг соясида, ёғмешдек бўлиб ўтирибди», дейишди. Келиб, унинг ёнида бироз турдик-да, салом бердик. У алик олди. Убайдуллоҳ салласи билан юз-кўзини ўраб олган эди. Ваҳший унинг кўзи ва оёғинигина кўра оларди. Убайдуллоҳ: «Эй Ваҳший, мени танияпсанми?» деди. У унга бир назар ташлаб, «Аллоҳга қасамки, йўқ. Лекин шуни биламанки, Адий ибн Хиёр Умму Қитол бинт Абу Ийс деган бир аёлга уйланган эди. У Маккада унга бир ўғил туғиб берган. Мен ўша болани кўтариб, унинг онаси билан бирга унга эмизувчи қидирганман, кейин унга (эмизувчи онага) топширганман. Ўшанда худди сенинг оёғингни кўргандекман ҳамон кўз ўнгимда», деди. Убайдуллоҳ юзини очди. Кейин: «Бизга Ҳамзанинг ўлдирилишини айтиб бермайсанми?» деди. У деди: «Майли. Ҳамза Бадрда Туъайма ибн Адий ибн Хиёрни ўлдирган эди. Хожам Жубайр ибн Мутъим менга: «Агар амакимнинг эвазига Ҳамзани ўлдирсанг, озодсан», деди. Одамлар Айнайн йили ‒ Айнайн Уҳуд тоғининг рўпарасидаги тоғ бўлиб, бу икковининг орасида водий бор ‒ жангга чиқишганда мен ҳам одамлар билан бирга чиқдим. Улар жангга саф тортган пайт Сибоъ чиқиб: «Яккама-якка чиқадиганлар борми?» деди. Унга Ҳамза ибн Абдулмутталиб чиқди-да: «Эй Сибоъ! Эй бўртиқкесар Умму Анморнинг ўғли! Сен ҳали Аллоҳ ва Унинг Расулига қарши чиқмоқчимисан?!» деди. Сўнг қаттиқ ҳамла қилган эди, у жойида ўлди. Мен Ҳамза(га найза отиш) учун бир харсанг тагига яшириндим. Яқинлашганда унга найзамни отган эдим, қовуғидан кириб, икки тосининг орасидан чиқди. Мана шу Ҳамзанинг ажали бўлди. Одамлар қайтгач, мен ҳам улар билан қайтдим. Маккада Ислом ёйилгунича шу ерда турдим. Кейин Тоифга чиқиб кетдим. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга элчи юборишди. Менга: «У зот элчиларни ташвишга солмайдилар», дейишди. Мен ҳам улар билан йўлга чиқиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига етиб келдим. Мени кўрганларида: «Ваҳший сенмисан?» дедилар. «Ҳа», дедим. «Ҳамзани сен ўлдирганмисан?» дедилар. «Сизга етиб келган иш бўлган», дедим. «Менга кўринмай юра оласанми?» дедилар. Мен чиқиб кетдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этиб, Каззоб Мусайлима чиқди. «Мусайлима томонга албатта бораман. Шояд уни ўлдирсам-у, бу билан Ҳамзани (ўлдирганимни) ювсам», дедим-да, одамлар билан бирга йўлга чиқдим. Унинг иши бўлганича бўлди. Қарасам, деворнинг ёриғида бир одам турибди. Сочлари тўзиган, худди кулранг туяга ўхшар эди. Унга найзамни отиб, икки кўкрагининг ўртасига санчиб қўйган эдим, икки курагининг орасидан тешиб чиқди. Бир ансорий у томонга сакради-да, бошининг қоқ тепасига қилич солди».

Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумо айтади: «Ўшанда бир чўри бир уйнинг тепасида туриб: «Войдод, қора қул мўминларнинг амирини ўлдириб қўйди!» деган».

1583.4073. Абу Ҳурайра розияллоху анҳу айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам иккиламчи тишларига* ишора қилиб: «Аллоҳнинг Набийсига шундай қилган қавмга нисбатан У Зотнинг ғазаби қаттиқ бўлди. Расулуллоҳ – соллаллоҳу алайҳи васаллам – Аллоҳ йўлида ўлдирган кишига ҳам Аллоҳнинг ғазаби қаттиқ бўлди», дедилар».

* Иккиламчи тиш (матнда «рубоъиййа») – тепа ва пастки жағларда курак тишларнинг ёнида жойлашган тишлар. Улар тиббиётда тепа ва пастдаги II тишлар дейилади. Уҳуд жангида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пастки иккиламчи тишлари шикастланган ва пастки лаблари жароҳат олган эди.

1584.4077. Ҳишом отасидан ривоят қилади:

«Оиша розияллоҳу анҳо «Улар жароҳат етгандан кейин ҳам Аллоҳ ва Расулнинг чақириғига жавоб берганлардир. Улардан яхшилик ва тақво қилганларига буюк ажр бордир»* ояти ҳақида Урвага шундай деди: «Эй жияним! Отанг Зубайр ва Абу Бакр ҳам ўшалардан эди. Уҳуд куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етган мусибат етиб, мушриклар кетгач, у зот уларнинг қайтиб келишидан хавфсираб, «Уларнинг изидан ким боради?» дедилар. Шунда улардан (мусулмонлардан) етмиш киши жавоб қилди. Уларнинг ичида Абу Бакр ва Зубайр ҳам бор эди».

1585.4101. Абдулвоҳид ибн Айман отасидан ривоят қилади:

«Мен Жобир розияллоҳу анҳунинг олдига келган эдим, у бундай деди:

«Биз Хандақ куни чуқур қазиётган эдик, қаттиқ ер чиқиб қолди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб: «Хандақда мана бундай қаттиқ ер чиқиб қолди», дейишди. У зот: «Мен ўзим тушаман», дедилар-да, ўринларидан турдилар. Қоринларига тош боғланган эди. Уч кундан бери туз тотмаган эдик. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам чўкични олиб, бир зарб урдилар.

1586.4109. Сулаймон ибн Сураддан ривоят қилинади:

«Аҳзоб куни Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «(Энди) биз уларга ғазот қиламиз, улар бизга ғазот қилишмайди»,* дедилар».

Изоҳ: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларнинг энг катта душмани бўлган Қурайш кофирларининг Аҳзоб уруши уларнинг охирги уриниши эканини, бундан кейин улар мусулмонларга қайта уруш очмаслигини, балки Аллоҳ мусулмонларга фатҳу нусрат ваъда қилганини башорат қилганлар ва шундай бўлган ҳам.

1587.4114. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ёлғиз Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ! У Ўз лашкарини ғолиб қилди, бандасига нусрат берди, гуруҳларни ёлғиз Ўзи мағлуб қилди. Ундан кейин ҳеч нарса йўқ», дер эдилар».

1588.4121. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳу айтади:

«Бану Қурайза Саъд ибн Муъознинг ҳукм қилишига кўнди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Саъдга одам юбордилар. У эшак миниб келди. Масжидга яқинлашганида у зот ансорларга: «Туринглар, саййидингизга [ёки яхшингизга] пешвоз чиқинглар!» дедилар. Сўнг (унга) «Манавилар сенинг ҳукм чиқаришингга кўнишди», дедилар. Шунда у: «Уларнинг жангчиларини ўлдирасиз, бола-чақаларини асир оласиз», деди. У зот: «Аллоҳнинг ҳукми билан ҳукм чиқардинг», дедилар».

Гоҳида: «Маликнинг ҳукми билан», деб айтган.*

Изоҳ: Саъд ибн Муъоз розияллоҳу анҳу Мадинадаги Авс қабиласининг раҳбари бўлган. Авс қабиласи Бану Қурайза яҳудийлари билан аввалдан яхши муносабатда эди. Шунинг учун Набий алайҳиссалом Бану Қурайзани хиёнати учун жазоламоқчи бўлганларида улар Саъд розияллоҳу анҳунинг ҳакам бўлишини талаб қилиб, «У киши нима ҳукм қилса, шунга розимиз», дейишган. Саъд розияллоҳу анҳу уларнинг устидан ўзларининг динларига кўра, яъни Тавротга кўра ҳукм чиқарган.

* Бу ибора ровийлардан бирига тегишли бўлиб, у ўз устозининг гоҳида шундай деб ҳам ривоят қилганини айтмоқда. Бу ерда «Малик» деганда Аллоҳ таоло, яъни ҳақиқий мутлақ Подшоҳ назарда тутилган.

1589.4125. Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобалари билан бирга еттинчи ғазотда – Зотурриқоъ ғазотида хавф намозини ўқидилар».

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Зуқарадда* хавф намози ўқидилар», деган.

1590.4128. Абу Бурдадан ривоят қилинади:

«Абу Мусо розияллоҳу анҳу шундай деди: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга бир ғазотга чиқдик. Биз олти нафар эдик. Битта туямиз бор бўлиб, уни навбатма-навбат минар эдик. Оёқларимиз ёрилиб кетди. Менинг ҳам оёқларим ёрилиб, тирноқларим кўчиб кетди. Оёқларимизга латталарни ўраб олар эдик. Оёқларимизга латталарни боғлаб олганимиз учун Зотурриқоъ ғазоти деб номланди».

Изоҳ: «Риқоъ» сўзининг бирлиги «руқъа» бўлиб, парча, қийқим деган маънони билдиради. «Зотурриқоъ ғазоти» дегани латта парчалари ишлатилган ғазот демакдир. Бу ғазот бешинчи ҳижрий санада бўлган. Бу ғазотнинг номланиши ҳақида бошқача қарашлар ҳам бор, бироқ ушбу ҳадисдаги гап машҳур ҳисобланади.

1591.4129. Солиҳ ибн Хаввот Зотурриқоъ куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хавф намози ўқиганларини кўрган кишидан ривоят қилади:

«Бир тоифа кишилар у зот билан бирга саф тортишди, бошқа бир тоифа эса душман қаршисида эди. У зот ўзлари билан бирга бўлган (тоифа) билан бир ракат ўқидилар, сўнг қиёмда туриб турдилар. Одамлар (қолган намозни) ўзлари тугатишди-да, кейин бориб, душман қаршисида саф тортишди. Шунда иккинчи тоифа келди. У зот намозларидан қолган ракатни улар билан ўқидилар. Сўнг ўтириб турдилар, улар ўзлари тугатиб олишди. Сўнг у зот шулар билан бирга салом бердилар».

1592.4135. Синон ибн Абу Синон Дуалийдан ривоят қилинади:

«Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумо хабар қилдики, у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга Нажд тарафга ғазотга чиққан экан. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ортга қайтганларида у ҳам бирга қайтибди. Тиканли дарахтлар кўп бўлган водийдаликларида қайлула вақти кириб қолибди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам (ўша жойга) тушибдилар. Одамлар дарахтлар остида сояланиш учун тиканли дарахтлар томон тарқалиб кетишибди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир самура дарахтининг остига тушибдилар-да, унга қиличларини осиб қўйибдилар.

Жобир шундай деди: «Бир оз ухлаган эдик. Бир маҳал Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизни чақириб қолдилар. Келиб қарасак, олдиларида бир аъробий ўтирибди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Манави мен ухлаётганимда қиличимни қинидан суғуриб олибди. Уйғонсам, (қилич) бунинг қўлида яланғоч экан. У менга: «Сени мендан ким асрай олади?» деди. Мен: «Аллоҳ!» дедим. Ана у, ўтирибди», дедилар. Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни жазоламадилар».

1593.4138. Ибн Муҳайриздан ривоят қилинади:

«Масжидга кирдим. Абу Саъид Худрийни кўриб, унинг олдига ўтирдим. Ундан азл хақида сўрадим. Абу Саъид деди: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга Бану Мусталиқ ғазотига чиқдик. Араблардан асир олдик. Шунда аёлларни хоҳлаб қолдик. Бўйдоқлик бизга жуда оғир бўлиб кетган эди. Азл қилишни истадик. Азл қилмоқчи ҳам бўлдиг-у, «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орамизда бўла туриб, у зотдан сўрамай туриб азл қиламизми?» деб қолдик. Бу ҳақда у зотдан сўрадик. Шунда у зот: «Ундай қилмаслигингиз шарт эмас Бундай қилишингизнинг ҳечқиси йўқ. Қиёмат кунигача пайдо бўладиган жон борки, албатта пайдо бўлади», дедилар».

1594.4140. Жобир ибн Абдуллоҳ Ансорий розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Анмор ғазотида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уловлари устида машриққа юзланиб, нафл намоз ўқиётганларини кўрганман».

1595.4150. Баро розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Сизлар фатҳни Макка фатҳи деб биласизлар. Ҳақиқатда Макка фатҳи ҳам бир фатҳ бўлган. Биз эса Ҳудайбия кунидаги Ризвон байъатини фатҳ деб биламиз. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга бир минг тўрт юз киши эдик. Ҳудайбия бир қудуқ эди. Биз унинг сувини бир қатра ҳам қолдирмай тортиб олдик. Бу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб борибди. У зот унинг олдига келиб, лабига ўтирдилар. Кейин бир идишда сув опкелтирдилар. Таҳорат қилдилар. Кейин оғиз чайқадилар ва дуо қилдилар. Кейин ҳалигини унинг ичига қуйдилар. Уни бироз қолдирдик. Кейин у бизга ўзимиз ва уловларимиз истаганча сув чиқариб берди».

1596.4154. Амр айтади:

«Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумонинг «Ҳудайбия куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга: «Сизлар ер аҳлининг энг яхшисисизлар», дедилар. Биз бир минг тўрт юз киши эдик. Кўзим очиқ бўлганда, сизларга дарахтнинг ўрнини кўрсатган бўлар эдим», деяётганини эшитдим».

1597.4175. Сувайд ибн Нуъмондан – у дарахт асҳобларидан эди – ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у зотнинг саҳобаларига толқон келтирилди, улар уни чайнаб ейишди».

1598.4177. Зайд ибн Аслам розияллоҳу анҳу отасидан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сафарларининг бирида тунда кетаётган эдилар. Умар ибн Хаттоб ҳам у зот билан бирга кетаётган эди. Умар ибн Хаттоб у зотдан нимадир ҳақида сўраган эди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга жавоб бермадилар. Сўнг яна сўраган эди, яна жавоб бермадилар. Сўнгра яна сўраган эди, яна жавоб бермадилар. Шунда Умар (ўзига): «Онанг бўзлаб қолсин, эй Умар! Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни уч маротаба қистадинг, ҳеч бирига жавоб бермадилар-ку!» деди.

Умар айтади: «Туямни тезлатдим-да, сўнг мусулмонларнинг олдига ўтиб олдим. Мен ҳақимда Қуръон (ояти) нозил бўлишидан қўрққандим. Ҳеч қанча вақт ўтмай менга бақираётган кишининг овозини эшитиб қолдим-у, «Мен ҳақимда Қуръон (оят) нозил бўлиб қолишидан қўрққан эдим-а», дедим ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига келиб, у зотга салом бердим. У зот: «Бу кеча менга бир сура нозил қилинди. Қасамки, у мен учун қуёш тушиб турган барча жойлардан кўра суюклироқдир», дедилар. Сўнгра «Иннаа фатаҳнаа лака фатҳам мубийнан»ни* ўқидилар».*

1599.4178. Мисвар ибн Махрама ва Марвон ибн Ҳакамдан ривоят қилинади, ҳар бири шеригига қўшимча қилиб айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳудайбия йили саҳобаларидан мингдан ортиқ киши билан йўлга чиқдилар. Зулҳулайфага келганда ҳадийларга илги осиб, ишъор қилдилар ва ўша ердан умрага эҳром боғладилар. Хузоъалик бир айғоқчиларини жўнатдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам йўлда давом этдилар. Ниҳоят, Аштот кўлига етганларида айғоқчилари у зотга келиб, «Қурайш сизга қарши жамоалар тўплабди. Аҳбошларни* тўплаб қўйибди. Улар сиз билан жанг қилмоқчи, сизни Байтдан тўсишмоқчи, қайтаришмоқчи», деди. Шунда у зот: «Эй одамлар, менга маслаҳат беринглар! Бизни Байтдан тўсмоқчи бўлган манавиларнинг аҳлу аёли, бола-чақаларининг устига боришимга нима дейсизлар? Агар улар биз томон келишса, Аллоҳ азза ва жалла бир айғоқчини мушриклардан тўсган бўлади. Акс ҳолда уларни уларни хонавайрон қилиб ташлаб кетамиз!» дедилар. Абу Бакр: «Эй Аллоҳнинг Расули, сиз ҳеч кимни ўлдирмоқчи эмассиз, ҳеч кимга уруш очмоқчи эмассиз, мана шу Байтни қасд қилиб чиққансиз, холос. Энди у томон юраверинг. Ким бизни тўсса, унга қарши жанг қиламиз», деди. У зот: «Аллоҳнинг исми ила давом этинглар!» дедилар».

* «Аҳбошлар» деб Қурайш кофирлари мусулмонларга қарши атрофдаги бир неча қабилалардан тўплаган сара жангчиларга айтилган. Улар Ҳабиш деган жойда аҳдлашгани учун «Аҳобийш» номи билан машҳур бўлган.

1600.4186. Нофеъдан ривоят қилинади:

«Одамлар: «Ибн Умар Умардан олдин мусулмон бўлган», деб гапиришади. Ундай эмас. Умар Ҳудайбия куни Абдуллоҳни жанг қилиш учун отини олиб келишга юборди. У бир ансорийникида турган эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эса дарахт олдида байъат олаётган эдилар. Умар буни билмаган эди. Шунда Абдуллоҳ у зотга байъат бериб, кейин отни олишга кетди ва уни Умарга олиб келди. Умар жанг учун совут тақаётган экан. Унга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дарахт остида байъат олаётганларини хабар қилди. Шунда у йўлга тушди. У (Абдуллоҳ) билан бориб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга байъат қилди. Одамларнинг «Ибн Умар Умардан аввал мусулмон бўлган», деб гапирган нарсаси шу».

1601.4188. Абдуллоҳ ибн Абу Авфо розияллоҳу анҳумо айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам умра қилган пайтлари у зот билан бирга эдик. У зот тавоф қилдилар, биз ҳам бирга тавоф қилдик. Намоз ўқидилар, биз ҳам бирга намоз ўқидик. Сафо ва Марва ўртасида саъй қилдилар. Биз эса у зотга ҳеч ким зарар етказмасин деб, у зотни Макка аҳлидан тўсиб турардик».

1602.4194. Салама ибн Акваъ айтади:

«Биринчи намозга азон айтилмасидан туриб (Мадинадан) йўлга чиқдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг соғин туялари Зуқарадда ўтлаб юрган эди. Менга Абдурраҳмон ибн Авфнинг бир ғуломи учраб қолиб: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг соғин туялари олиб қочилибди», деди. «Уларни ким олибди?» дедим. У: «Ғатафон», деди. Мен уч марта «Ҳой, ёрдамга!»* деб қичқирдим. Мадинанинг икки тошлоғи орасига эшиттирдим. Кейин олдинга қараб отилдим, ниҳоят, уларга етиб олдим. Улар энди сув ола бошлашган экан. Мен уларга ўқ ота бошладим. Мен мерган одам эдим.

                «Мен Ибн Акваъман! Бугун

                Пасткашларга битар кун!»

деб ражаз айтардим. Ниҳоят, соғин туяларни улардан қутқардим ва улардан ўттизта бурда* тортиб олдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам одамлар билан келиб қолдилар. Мен: «Эй Аллоҳнинг Набийси, қавмни сувдан тўсдим, улар ташна. Ҳозироқ уларга одам юборинг», дедим. Шунда у зот: «Эй Ибн Акваъ, эгалладингми, энди марҳаматли бўл», дедилар. Сўнг қайтдик. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага киргунимизча мени ўз туяларига мингаштириб олдилар».

* «Ҳой, ёрдамга!» деб таржима қилинган ибора араб тилида “Йаа собааҳааҳ!» деб келган бўлиб, бу ибора одатда душман ҳужумидан ёки шунга ўхшаш муҳим бир ҳодисадан огоҳлантириш учун ишлатилган. Одатда ғоратлар тонгда бўлгани учун шу сўз қўлланган.

* Изоҳи 3799-ҳадисда.

1603.4196. Салама ибн Акваъ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга Хайбар томон чиқдик. Кечаси йўл юрдик. Қавмдан бир киши Омирга: «Эй Омир, бирон нима эшитайлик!» деди. Омир шоир одам эди. Тушиб, қавмга хиргойи қила бошлади:

                «Сен бўлмасанг, Аллоҳим,

                Топмас эдик ҳидоят,

                На садақа, на намоз,

                Қилмас эдик ибодат.

                Барча фидойинг Сенинг,

                Айла бизни мағфират.

                Душман олдида бизни

                Собитқадам қил албат.

                Устимизга туширгин

                Хотиржамлик, сакинат,

                Бизни улар ортга чорласа,

                Бош тортамиз ниҳоят.

                Улар бизга ҳайқириб,

                Айлади қасду ғорат!»

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бу бошловчи ким?» дедилар. «Омир ибн Акваъ», дейишди. У зот: «Аллоҳ уни раҳматига олсин!» дедилар. Шунда қавмдан бир киши: «(Унга шаҳодат) вожиб бўлди, эй Аллоҳнинг Набийси. Бизни ундан баҳраманд қилиб турсангиз бўлмасмиди?» деди. Хайбарга келиб, уларни қамал қилдик. Қаттиқ оч қолдик. Кейин Аллоҳ таоло уни (Хайбарни) бизга фатҳ қилиб берди. Фатҳ насиб қилган кун арафасида кеч киргач, одамлар гулханлар ёқишди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Бу оловлар нима? Нимага ўт ёқяпсизлар?» дедилар. «Гўшт (пишириш) учун», дейишди. «Қандай гўшт?» дедилар. «Хонаки эшакнинг гўшти», дейишди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Буларни (қозонларни) тўкинглар ва синдириб ташланглар», дедилар. Бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули, уларни тўкиб, кейин ювиб ташлаймизми?» деди. У зот: «Ёки шундай (қилинглар)», дедилар.

Омирнинг қиличи калта эди. Одамлар сафлангач, у бир яҳудийнинг болдирига зарба бериш учун қилич солди, лекин учи ўзига қайтиб, тиззасининг кўзига тегди ва шундан ўлди. Қайтишгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени кўриб, қўлимдан тутдилар ва: «Сенга нима бўлди?» дедилар. Мен у зотга: «Ота-онам сизга фидо бўлсин! Омирнинг амали ҳабата бўлди, дейишяпти», дедим. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Буни айтган бекор айтибди! Унга икки ажр бор ‒ икки бармоқларини бирлаштирдилар ‒ у заҳматкашдир, мужоҳиддир. Унингдек йўл тутган араб кам», дедилар».

Бизга Қутайба шундай сўзлаб берди: «Ҳотим бизга «(Унингдек араб камдан-кам) етишиб чиққан» деб айтиб берган».

1604.4197. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Хайбарга кечаси келдилар. У зот бирор қавмга кечаси келсалар, то тонг отмагунча уларга ҳужум қилмас эдилар. Тонг отгач, яҳудийлар курак ва замбиллари билан чиқишди. У зотни кўришгач: «Муҳаммад! Аллоҳга қасамки, Муҳаммад ва бешлик!!!»* дейишди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Хайбар хароб бўлди! Биз бирор қавмнинг ерига тушсак, огоҳлантирилганларнинг тонги нақадар ёмон!»* дедилар».

* «Бешлик» – араблар қўшинни шундай деб аташган, чунки қўшин беш қисмдан таркиб топган: олд қисм (ҳировул), орқа қисм (чингдовул), ўрта қисм (қалбгоҳ), ўнг қанот (биронғор) ва сўл қанот (жиронғор).

* Бу ерда Набий алайҳиссалом Соффат сурасининг 177-оятидан иқтибос келтирганлар.

1605.4205. Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Хайбарга ғазот қилганларида [ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам (Хайбарга) қараб юрганларида] одамлар бир водийнинг тепасига келиб қолишди ва овозларини баланд кўтариб, «Аллоҳу акбар! Аллоҳу акбар! Лаа илааҳа иллаллоҳ!» деб такбир айтишди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ўзингизга раҳмингиз келсин! Ахир сизлар карга ҳам, ғойибга ҳам дуо қилмаяпсиз. Сизлар ўта яқин ва ўта эшитувчи бўлган Зотга дуо қилмоқдасиз. Албатта, У Зот сизлар билан», дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам минган уловнинг ортида эдим. У зот менинг «Лаа ҳавла ва лаа қуввата иллаа биллааҳ»* деяётганимни эшитиб, «Эй Абдуллоҳ ибн Қайс!» дедилар. «Лаббай, эй Аллоҳнинг Расули!» дедим. У зот: «Сенга жаннат хазиналаридан бири бўлган бир калимани айтайми?» дедилар. «Ҳа, эй Аллоҳнинг Расули, ота-онам сизга фидо бўлсин!» дедим. Шунда у зот: «Лаа ҳавла ва лаа қуввата иллаа биллааҳ», дедилар».

1606.4203. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:

«Биз Хайбар ғазотида қатнашдик. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзлари билан бирга бўлганлардан Исломни даъво қиладиган бир киши хусусида: «Бу дўзах аҳлидандир», дедилар. Уруш бошланганда ҳалиги киши жуда қаттиқ жанг қилиб, жароҳатлари кўпайиб кетди. Баъзи одамларнинг шубҳага тушишига сал қолди. Шу пайт ҳалиги киши жароҳатнинг оғриғидан қўлини ўқдонига чўзиб, ундан бир ўқни олди-да, у билан ўзини ўзи бўғизлади. Мусулмонлардан бир неча киши шошиб бориб, «Эй Аллоҳнинг Расули, Аллоҳ сўзингизни ростга чиқарди, фалончи жонига қасд қилиб, ўзини ўзи ўлдирди», дейишди. Шунда у зот: «Эй фалончи, ўрнингдан тур-да, «Жаннатга фақат мўмин киради!» деб жар сол. Аллоҳ динни фожир одам билан ҳам қувватлайверади», дедилар».

1607.4202. Саҳл ибн Саъд Соъидий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мушриклар билан тўқнашиб, (икки томон) жанг қилишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз аскарлари томон қайтиб, бошқалар ҳам ўз аскари томон қайтганда у зотнинг саҳобалари ичидан бир киши анавиларнинг қочгану қўшилмаганларини ҳам қўймай қувиб, қилич сола кетди. Ҳатто «Бугун ҳеч биримиз фалончичалик иш қилгани йўқ», дейишди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳой, у дўзах аҳлидан», дедилар. Қавмдан бир киши: «Мен унга ҳамроҳман», деди-да, у билан бирга чиқди. Қачон тўхтаса, бирга тўхтар, тезласа, бирга тезларди. Бояги одам қаттиқ ярадор бўлди. Шунда у ўлишга шошилди: қиличининг дастасини ерга, учини кўксига қўйди, кейин қиличга оғирлигини солиб, ўзини ўлдирди. Бояги киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига чиқиб, «Гувоҳлик бераманки, сиз Аллоҳнинг Расулисиз!» деди. У зот: «Нима бўлди?» дедилар. У шундай деди: «Бояги кишини дўзах аҳлидан деб зикр қилган эдингиз, одамларга бу оғир келди. Шунда мен: «Мен сизларга буни (билиб бераман)», дедим-да, унинг кетидан чиқдим. Кейин у қаттиқ яраланган эди, (оғриққа чидай олмай) ўлимга шошилди: қиличининг дастасини ерга, учини кўксига қўйиб, кейин қиличга оғирлигини солиб, ўзини ўлдирди». Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Бир киши одамларнинг назарида жаннат аҳлининг амалини қилади, ҳолбуки, у дўзах аҳлидан бўлади. Бир киши одамларнинг назарида дўзах аҳлининг амалини қилади, ҳолбуки, у жаннат аҳлидан бўлади».

1608.4206. Язид ибн Абу Убайд шундай сўзлаб берди:

«Мен Саламанинг болдирида (тиғ) зарбасининг изини кўриб: «Эй Абу Муслим, бу ниманинг зарбаси?» дедим. У шундай деди: «Бу менга Хайбар куни етган зарба. Шунда одамлар: «Салама яраланибди», дейишди. Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига бордим, у зот бунга уч марта дам солиб қўйдилар. Шу пайтгача унинг оғриганини билмайман».

1609.4213. Ҳумайд хабар қиладики, у Анас розияллоҳу анҳунинг шундай деяётганини эшитган экан:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Хайбар билан Мадинанинг ўртасида уч кеча турдилар. (Шу ерда) у зот Сафийя билан қовушдилар. Мен мусулмонларни у зотнинг валиймаларига чақирдим. Унда на нон, на гўшт бўлди. У зот Билолга буюрган эдилар, чарм дастурхонлар ёзилди ва у унга хурмо, пишлоқ ва сариёғ қўйди. Унда бор нарса шу бўлди. Мусулмонлар: «(Сафийя) мўминларнинг оналаридан бири бўлармикин ёки у зотнинг чўриларимикин?» дейишди. Кейин: «Агар устига ҳижоб ташласалар, мўминларнинг оналаридан бири бўлади, бордию ташламасалар, у зотнинг чўрилари бўлади», дейишди. Йўлга чиқаётганларида унинг учун орқаларидан жой қилиб, ҳижоб тортдилар».

1610.4216. Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Хайбар куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам аёллар мутъасидан* ва хонаки эшак гўштини ейишдан қайтардилар».

* Мутъа ‒ аёлни маълум муддатга, келишилган маблағ эвазига никоҳга олиш. Бундай никоҳ ушбу ва бошқа далиллар асосида ҳаром ҳисобланади.

1611.4228. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Хайбар куни отга икки улуш, пиёдага бир улуш тақсим қилдилар».

Нофеъ буни изоҳлаб: «Кишининг оти бўлса, унга уч улуш, оти бўлмаса, бир улуш бўлган», дейди.

1612.4230, 4231. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Яманда эдик. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам йўлга чиққанларининг хабари етиб келди. Мен ва икки акам қавмимиздан эллик нечаям киши [ё эллик уч, ё эллик икки киши] билан у зот томон ҳижрат қилиб чиқдик. Мен уларнинг кичиги эдим. Бири Абу Бурда, бошқаси Абу Руҳм эди. (Маккага отланиб,) бир кемага миндик. Кемамиз бизни Ҳабашистондаги Нажоший томонга олиб бориб ташлади. Жаъфар ибн Абу Толиб билан тўғри келиб қолиб, кейин у билан турдик. Охири ҳаммамиз бирга (Мадинага) келдик. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Хайбарни фатҳ қилган пайтларига тўғри келибмиз. Баъзи одамлар бизга ‒ яъни кема аҳлига* ‒ «Биз ҳижратда сизлардан ўзиб кетдик», дейишди.

Асмо бинт Умайс Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари Ҳафсани зиёрат қилиш учун унинг олдига кирибди. У биз билан келганлардан бўлиб, муҳожирлар билан Нажоший томон ҳижрат қилган эди. Шу пайт Умар Ҳафсанинг олдига кириб қолибди. Асмо унинг олдида экан. Умар Асмони кўрган заҳоти: «Ким бу?» дебди. «Асмо бинт Умайс», дебди у. Умар: «Ҳабашистонда бўлганми бу? Денгизда келганми бу?» дебди. Асмо: «Ҳа», дебди. «Биз ҳижратда сизлардан ўзиб кетдик. Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга сизлардан кўра ҳақлироқмиз», дебди. У ғазабланиб кетиб, «Аллоҳга қасамки, асло! Сизлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга бўлдингиз. У зот очларингизни таомлантирдилар, жоҳилларингизга ваъз қилдилар. Биз бўлса Ҳабашистонда, (насабимиздан) узоқларнинг, (динимизни) ёқтирмайдиганларнинг диёрида [ёки ерида] эдик. Бу эса Аллоҳ учун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам учун бўлди. Аллоҳга қасамки, нима деганингизни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга гапириб бермагунча ҳеч нарса емайман, ҳеч нарса ичмайман! Биз озор чекар эдик, қўрқувда эдик. Буни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга гапириб бераман ва у зотдан сўрайман! Аллоҳга қасамки, ёлғон гапирмайман, адашмайман ва бунга қўшмайман ҳам!» дебди. Сўнг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб, «Эй Аллоҳнинг Набийси! Умар менга бундай, бундай деди», дебди. У зот: «Сен унга нима дединг?» дебдилар. У: «Мен унга бундай, бундай дедим», дебди. У зот: «Умар менга сен ва шерикларингдан кўра ҳақлироқ эмас, чунки у ва унинг шерикларининг биргина ҳижратлари бор, сиз – кема аҳлининг эса икки ҳижратингиз бор», дебдилар».

(Асмо айтади:) «Абу Мусо ва кеманинг бошқа аҳлларини кўрдим, тўп-тўп бўлиб олдимга келиб, мендан ўша ҳадис ҳақида сўрашарди. Улар учун дунёда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг улар ҳақида айтган гапларидан кўра қувончли ва улуғ нарса йўқ эди».

Абу Бурда айтади: «Асмо: «Абу Мусо бу ҳадисни мендан қайта-қайта сўрар эди», деди».

* Кема аҳли – Исломнинг аввалида Маккадан Ҳабашистонга ҳижрат қилган мусулмонлар. Маккадан Ҳабашистонга кемада борилгани учун уларни шундай аташган.

1613.4232. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Менга ҳамсафар ашъарийлар жамоасининг овозини кечқурунлари Қуръон (ўқиган овози)дан таниб оламан. Кундузлари уларнинг манзилларини кўрмасам ҳам, кечқурунлари Қуръон (ўқиган) овозларидан билиб оламан. Ораларида бир ҳаким зот бор. У отлиқларга [ёки душманга] йўлиқса, уларга: «Шерикларим буюрдики, уларни кутиб турар экансанлар», дейди».

Изоҳ: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ҳадисда Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳунинг қабиладошларини мақтамоқдалар. Уларни Қуръонни яхши ва кўп ўқишлари билан ажратмоқдалар. Шунингдек, уларнинг орасида ботир, жасур кишилар борлигини ҳам алоҳида таъкидламоқдалар.

1614.4233. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Хайбар фатҳ бўлгандан сўнг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келган эдик, (ўлжадан) бизга ҳам тақсим қилдилар. Биздан бошқа фатҳда қатнашмаган бирор кишига тақсим қилмадилар».

1615.4258. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам эҳромли ҳолларида Маймунага уйландилар ва у билан эҳромдан чиққан ҳолларида қовушдилар. (Кейинчалик) у Сарифда вафот этган».

1616.4261. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Муъта ғазотида Зайд ибн Ҳорисани амир этиб тайинладилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар Зайд ўлдирилса, Жаъфар, Жаъфар ҳам ўлдирилса, Абдуллоҳ ибн Равоҳа (амир бўлади)», дедилар.

Мен ҳам ўша ғазотда уларнинг орасида эдим. Биз Жаъфар ибн Абу Толибни қидириб, уни ўликлар орасидан топдик. Унинг жасадида тўқсондан ортиқ қилич ва пайкон изларини топдик».

1617.4269. Усома ибн Язид розияллоҳу анҳумо айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизни Ҳурақо томон юбордилар. Биз у қавмга тонгда ҳужум қилдик ва уларни енгдик. Мен ва бир ансорий улардан бир кишини учратиб қолдик. Биз уни қуршаб олган эдик, у «Лаа илааҳа иллаллоҳ!» деди. Ансорий ўзини тўхтатиб қолди. Мен эса найзамни санчиб, уни ўлдирдим.

(Мадинага) келганимизда бу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб борди. У зот: «Ҳой Усома! «Лаа илааҳа иллаллоҳ» деганидан кейин ҳам уни ўлдирдингми?» дедилар. Мен: «У қутулиб қолмоқчи эди», дедим. У зот ўша гапни қайта-қайта такрорлайвердилар, ҳатто ўша кундан аввал мусулмон бўлмасайдим, деб орзу қилиб қолдим».

1618.4270. Салама ибн Акваъ розияллоҳу анҳу айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга еттита ғазотда қатнашдим. У зот жўнатган қўшинлар таркибида тўққизта ғазотга чиқдим. Бизга бир сафар Абу Бакр бош бўлди, бир сафар Усома бош бўлди».

1619.4276. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Рамазонда Мадинадан чиқдилар. У зот билан бирга ўн минг киши бор эди. Бу эса у зотнинг Мадинага келганларига саккиз ярим йил тўлганда бўлди. У зот ҳамроҳ бўлган мусулмонлар билан Макка томон юрдилар. У зот рўзадор эдилар, улар ҳам рўзадор эди. Ниҳоят, Кадидга ‒ у Усфон билан Қудайд ўртасидаги сув ‒ етганларида у зот оғизларини очиб юбордилар, улар ҳам очиб юборишди».

Зуҳрий айтади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ишларидан фақат энг охиргилари олинади».

1620.4277. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Рамазонда Ҳунайн томон йўлга чиқдилар. Одамларнинг рўзадори ҳам, оғзи очиғи ҳам бор эди. У зот туялари устида ростмана тиклангач, бир идишда сут [ёки сув] келтиришни сўрадилар. Кейин уни кафтларига [ёки туяларига] қўйдилар-да, сўнг одамларга қарадилар. Шунда оғзи очиқлар рўзадорларга: «Оғиз очинглар!» дейишди».

1621.4280. Ҳишом отасидан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Фатҳ йили юриш қилиб, бу Қурайшга етиб боргач, Абу Суфён ибн Ҳарб, Ҳаким ибн Ҳизом ва Будайл ибн Варқо у зотнинг хабарларини билиб келиш учун йўлга чиқишди. Юра-юра, охири Марруз-заҳронга* келишди. Қарашса, Арафа гулханлари* каби гулханлар. Абу Суфён: «Булар нимаси? Худди Арафа гулханлари-я!» деди. Будайл ибн Варқо: «Бану Амрнинг гулханлари», деди. Абу Суфён: «Амрники ҳам бундан оз», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айрим қўриқчилари уларни кўриб қолишди. Уларга етиб олиб, ушлашди ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб келишди. Абу Суфён ўшанда мусулмон бўлган. У жўнаб кетаётганда у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам Аббосга: «Абу Суфённи отлиқлар тиқилинч (ҳолатда ўтадиган) жой олдида тўхтатиб тур, мусулмонларни бир кўрсин», дедилар. Аббос уни тўхтатиб турди. Қабилалар Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга Абу Суфённинг олдидан бўлинма-бўлинма бўлиб ўтишди. Бир бўлинма ўтган эди, у: «Булар ким, эй Аббос?» деди. «Булар Ғифор», деди. У: «Ғифор бўлса, менга нима?» деди. Кейин Жуҳайна (қабиласи) ўтди. У яна шундай гап айтди. Кейин Саъд ибн Ҳузайм ўтди. У яна шундай гап айтди. Сулайм (қабиласи) ўтди. У яна шундай гап айтди. Ниҳоят, у ўхшашини кўрмаган бир бўлинма келиб қолди. У: «Булар кимлар?» деди. «Булар ансорлар, олдиларида Саъд ибн Убода. Туғ унда», деди. Саъд ибн Убода: «Эй Абу Суфён! Бугун қирғин куни! Бугун Каъба ҳам ҳилл* бўлади!» деди. Шунда Абу Суфён: «Эй Аббос! Қандай яхши мудофаа куни!» деди. Кейин яна бир бўлинма ўтди. У бўлинмаларнинг энг кичиги бўлиб, унда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва бир неча саҳобалар бор эди. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг туғлари Зубайр ибн Аввомда эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Суфённинг ёнидан ўтганларида у: «Саъд ибн Убода нима деди, билдингизми?» деди. «Нима деди?» дедилар. У: «Шундай-шундай деди», деди. У зот: «Саъд нотўғри айтибди. Бугун Аллоҳ Каъбани улуғлайдиган кундир, Каъбага каъбапўш ёпиладиган кундир!» дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам туғларини Ҳажунга* қадашни буюрдилар».

Урва айтади: «Нофеъ ибн Жубайр ибн Мутъим менга: «Аббоснинг Зубайрга: «Эй Абу Абдуллоҳ, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сенга туғни мана бу ерга қадашни буюргандилар», деяётганини эшитганман», деб хабар қилди».

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўша куни Холид ибн Валидга Макканинг юқорисидан, Кадодан киришни буюрдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам эса Кудодан кирдилар.* Ўша куни Холиднинг отлиқларидан икки киши ‒ Ҳубайш ибн Ашъар ва Курз ибн Жобир Фиҳрий ўлдирилди».

1622.4281. Муовия ибн Қурра айтади:

«Абдуллоҳ ибн Муғаффалнинг «Макка фатҳи куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг туялари устида Фатҳ сурасини оҳанг билан ўқиётганларини кўрдим», деяётганини эшитдим. Одамлар атрофимда тўпланиб олишмаса эди, у (Ибн Муғаффал) оҳанг билан ўқигандек ўқиб берар эдим».

1623.4287. Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Фатҳ куни Маккага кириб келдилар. Каъбанинг атрофида уч юз олтмишта бут бор эди. Шунда у зот қўлларидаги калтак билан уларни туртиб, йиқита бошладилар. У зот: «Ҳақ келди, ботил йўқ бўлди! Ҳақ келди, энди ботил янгиланмас ва қайтмас!»* дер эдилар».

1624.4302. Айюбдан ривоят қилинади:

«Абу Қилоба* менга: «У (Амр ибн Салима) билан учрашиб, ундан сўрамайсанми?» деди. У билан учрашиб, ундан сўрадим. У шундай деди: «Одамлар ўтадиган сувнинг олдида эдик. Олдимиздан отлиқлар ўтар, улардан: «Одамларга нима бўлди? Одамларга нима бўлди? Анави одамга нима бўлди?» деб сўрар эдик. Улар: «Уни Аллоҳ юборганини, унга ваҳий жўнатганини [ёки фалон нарсани ваҳий қилганини] даъво қиляпти», дейишар эди. Мен ўша гапларни (яъни сураларни) ёдлаб олар эдим, улар худди қалбимга муҳрланиб қолгандек бўлар эди. Араблар мусулмон бўлиш учун фатҳни кутишар, «Уни ҳам, қавмини ҳам ўз ҳолига қўйинглар. Агар улардан устун келса, демак, у чин пайғамбар бўлади», дейишарди. Фатҳ воқеаси содир бўлгач, ҳар бир қавм ўз исломини изҳор қилишга шошилди. Отам қавмим исломини изҳор қилгунча ҳам (чидамай,) шошиб кетди. Сўнг келиб: «Олдингизга, Аллоҳга қасамки, ҳақ Набийнинг – соллаллоҳу алайҳи васаллам – ҳузурларидан келяпман. У зот: «Фалон намозни фалон пайтда ўқинглар, фалон намозни фалон пайтда ўқинглар. Намоз вақти кирганда бирингиз азон айтсин, Қуръондан кўпроқ билганингиз сизларга имом бўлсин», дедилар», деди. Қарашса, ҳеч ким Қуръонни мендан кўп билмас экан, чунки мен отлиқлардан ёдлаб олган эдим. Улар мени олдинга ўтказишди. Ўшанда олти ёки етти ёш эдим. Эгнимда бир бурдам бўларди, сажда қилсам, тортилиб қолар эди. Маҳалладан бир аёл: «Қориларингизнинг кетини биздан тўсмайсизларми?!» деб қолди. Шунда мато сотиб олиб, менга кўйлак бичиб беришди. Ҳеч нарсага ўша кўйлакка қувонганчалик қувонмаганман».

1625.4314. Исмоил хабар қилади:

«Ибн Абу Авфонинг қўлида зарба ўрнини кўрдим. У: «Бу зарбани Ҳунайн куни Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан биргалигимда еганман», деди. «Ҳунайнда қатнашганмисан?» дедим. «Ундан илгари ҳам», деди у».

1626.4323. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳунайн ғазотидан фориғ бўлгач, Абу Омирни қўшинга бош қилиб Автосга жўнатдилар. У Дурайд ибн Симма билан тўқнашди. (Дурайд) ўлдирилди, шерикларини эса Аллоҳ мағлуб этди. У зот мени ҳам Абу Омир билан бирга жўнатган эдилар. Абу Омир тиззасидан ўқ еди. Унга бир жушамий ўқ отиб, санчиб қўйган эди. Мен унинг олдига бориб, «Эй амаки, сизга ким ўқ отди?» дедим. У: «Менга ўқ отган қотилим ана шу» деб, уни кўрсатди. Мен у томон қасд қилиб, унга етиб олдим. У мени кўриб, орқасига қочди. Унинг кетидан тушиб, «Уялмайсанми? Жойингда турмайсанми?» дея кетдим. Шунда у тўхтади. Биз баравар қилич урдик, мен уни ўлдирдим. Кейин мен Абу Омирга: «Аллоҳ рақибингни ўлдирди», дедим. У: «Мана бу ўқни суғургин», деди. Мен уни суғурган эдим, ўрнидан сув оқди. У: «Эй жиян, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга салом айтгин ва у зотга айтгин, мен учун мағфират сўрасинлар», деди. Кейин Абу Омир ўзининг ўрнига мени одамларга бошлиқ қилди. Озгина турди-ю, сўнг ўлди. Қайтиб келиб, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уйларига кирдим. У зот тўшама солинган тўқима сўрида эканлар. У зотнинг орқалари ва ёнбошларига тўқиманинг изи тушиб қолган эди. Мен у зотга бизнинг ва Абу Омирнинг хабарини бериб, унинг «У зотга айтгин, мен учун мағфират сўрасинлар», деганини айтдим. У зот сув опкелтирдилар. Кейин таҳорат қилдилар, сўнг икки қўлларини кўтариб: «Аллоҳим, Абу Омир Убайдни мағфират қил!» дедилар. Мен у зотнинг қўлтиқларининг оқини кўрдим. Кейин яна: «Аллоҳим, Қиёмат куни уни кўпчилик махлуқотларингдан устун қилгин!» дедилар. «Мен учун ҳам мағфират сўранг», дедим. У зот: «Аллоҳим, Абдуллоҳ ибн Қайснинг ҳам гуноҳини мағфират қилгин ва уни Қиёмат куни шарафли бир манзилга киритгин», дедилар».

Абу Бурда айтади: «Икки(дуо)нинг бири Абу Омир учун, иккинчиси Абу Мусо учун бўлди».

1627.4324. Умму Салама розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Ҳузуримга Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кирдилар. Олдимда хотинчалиш одам бор эди. Унинг Абдуллоҳ ибн Абу Умайяга: «Эй Абдуллоҳ, менга қара, эртага Аллоҳ сизларга Тоифни фатҳ қилиб берса, Ғайлоннинг қизидан қолма. Ўзиям олдидан тўрт қат, ортидан саккиз қат-да!» деганини эшитдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизларнинг олдингизга булар ҳаргиз кирмасин!» дедилар».

Ибн Уяйна айтади: «Ибн Журайж: «(Ўша) хотинчалиш Ҳит эди», деган».

Маҳмуд бизга сўзлаб берди: «Абу Усома бизга буни Ҳишомдан сўзлаб берган ва «У зот ўша кунлари Тоифни қамал қилиб турган эдилар»ни қўшимча қилган».

1628.4325. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Тоифни қамал қилганларида ҳеч нарсани қўлга киритмадилар. У зот: «Иншааллоҳ, энди қайтамиз», дедилар. Бу одамларга оғир келиб, «Уни фатҳ қилмай кетаверамизми?» дейишди. – Бир гал «...қайтамизми?» деб айтган. – Шунда у зот: «Эрталаб жангга чиқинглар!» дедилар. Эрталаб чиқишди ва улардан кўпчилик ярадор бўлди. Шунда у зот: «Иншааллоҳ, эртага қайтамиз», деган эдилар, бу уларга ёқди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кулиб қўйдилар».

Суфён бир гал: «Табассум қилдилар», деб айтган.

Ҳумайдий айтади: «Суфён бизга ушбу хабарнинг ҳаммасини сўзлаб берди».

1629.4326. Абу Усмон айтади:

«Саъд – у Аллоҳ йўлида биринчи ўқ отган эди – билан Абу Бакра – у бир гуруҳ одамлар билан Тоиф қўрғонидан ошиб, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келган эди – икковининг шундай деганини эшитганман: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Ким билиб туриб отасидан бошқани отам деб даъво қилса, жаннат унга ҳаромдир!» деяётганларини эшитганмиз».

1629а.4327. Осимдан ривоят қилинади:

«Абул Олия [ёки Абу Усмон Наҳдий] шундай деди: «Саъд ҳамда Абу Бакранинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан шундай ривоят қилганларини эшитдим...». Мен: «Сенга икки киши гувоҳлик берибди, шу иккиси сенга етади», дедим. У: «Ҳа, тўғри. Улардан бири Аллоҳнинг йўлида биринчи ўқ отган одам, иккинчисига келсак, у Тоифдан Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига йигирма уч кишининг (қулнинг) учинчиси бўлиб тушган», деди».

1630.4328. Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эдим. У зот Макка билан Мадина ўртасидаги Жиъронага* тушган эдилар. Ёнларида Билол ҳам бор эди. Бир аъробий Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб, «Менга берган ваъдангизни бажармайсизми?» деди. У зот: «Суюнавер», дедилар. У: «Суюнавер»ни менга кўп айтдингиз-да!» деди. У зот ғазабнок қиёфада Абу Мусо ва Билолга ўгирилдилар ва: «Хушхабарни рад қилди. Уни икковингиз қабул қилинг», дедилар. Иккови: «Қабул қилдик», дейишди. Кейин жомда сув опкелтирдилар, икки қўллари ва юзларини ювдилар-да, унинг ичига пуркадилар. Кейин: «Икковингиз бундан ичинг, юзларингиз, томоқларингизга қуйинг ва суюнаверинг», дедилар. Иккови жомни олишди-да, шундай қилишди. Умму Салама розияллоҳу анҳо парда ортидан (овозини кўтариб): «Оналарингизга ҳам қолдиринглар!» деди. Унга ўшандан бироз қолдиришди».

1631.4334. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир гуруҳ ансорларни тўплаб, шундай дедилар: «Қурайш жоҳилиятдан ва мусибатдан янги чиққан. Мен уларнинг йўқотганларининг ўрнини қоплашни, қалбларини улфат қилишни истадим. Одамлар дунёни олиб қайтса, сизлар эса уйларингизга Аллоҳнинг Расулини – соллаллоҳу алайҳи васаллам – олиб кетишга рози бўлмайсизларми?!» «Ҳа (рози бўламиз)», дейишди. У зот: «Одамлар бир водий орқали, ансорлар эса бир дара орқали йўл олишса, мен ансорлар водийси ёки ансорлар дараси орқали йўл олган бўлардим», дедилар».

1632.4339. Солим отасидан ривоят қилади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Холид ибн Валидни Бану Жазимага юбордилар. У уларни Исломга чақирган эди, «Мусулмон бўлдик»ни яхши айтолмай, «Собий бўлдик! Собий бўлдик!» дея кетишди бошлашди. Холид эса уларнинг баъзиларини ўлдириб, баъзиларини асир ола бошлади. Ҳар биримизга (улушига яраша) асир берди. Бир куни Холид ҳар биримизга ўз асирини ўлдиришни буюрди. Шунда мен: «Аллоҳга қасамки, мен асиримни ўлдирмайман, шерикларимдан ҳам бирортаси ўз асирларини ўлдирмайди», дедим. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб, буни у зотга айтиб берган эдик, у зот қўлларини кўтариб, икки бор: «Аллоҳим! Холиднинг қилмишига алоқам йўқлигини айтиб, Сенга ёлвораман учун Сенга узрхоҳлик қиламан», дедилар».

* Собий – эски динидан чиқиб, янги динга кирувчи. Жоҳилият араблари жоҳилият динини ташлаб, Ислом динига кирганларни шундай деб аташар эди.

Изоҳ: Бану Жазима – араб қабилаларидан бири. Улар Макка яқинида, Яламлам тарафда истиқомат қилишган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Макка фатҳидан кейин шаввол ойида Холид ибн Валид розияллоҳу анҳуни уч юз эллик киши билан Бану Жазима қабиласини Исломга даъват қилиб, уларга Исломни таништириш учун юборадилар. Улар «Мусулмон бўлдик» дейиш ўрнига «Собий бўлдик», дейишади. Аммо Холид розияллоҳу анҳу буни тушунмай, уларнинг айримларини ўлдириб юборади. Бу хабар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етганда, у зот қаттиқ хафа бўлиб, шундай илтижо қиладилар. Сўнг Алий розияллоҳу анҳуни жўнатиб, ўлдирилганларнинг хунини тўлайдилар.

Изоҳ: Бану Жазима қабиласи ҳам араб қабилаларидан бўлган. Уларга Ислом чақириғи етиб боргач, «мусулмон бўлдик», «Исломни қабул қилдик» маъноларини билдирувчи «асламнаа» сўзини айтмай, бу маънони «соба’наа» деб ифода қилишган. «Соба’наа» дегани ўз динимизни қўйиб, янги динга кирдик, дегани эди. Холид ибн Валид розияллоҳу анҳу улар мусулмон бўлишдан бош тортиб шундай дейишяпти, деб ўйлаб, уларга қарши уруш бошлаб юборган. Бу хабар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб келгач, Холид ибн Валиднинг қилган иши нотўғри эканини айтадилар ва юқоридаги илтижони қиладилар. Сўнг Алий розияллоҳу анҳуни жўнатиб, ўлдирилганларнинг хунини тўлайдилар.

1633.4340. Алий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир сария жўнатдилар, ансорлардан бир кишини бошлиқ қилиб, уларни унга итоат қилишга буюрдилар. Хуллас, у ғазабланиб: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам сизларни менга итоат қилишга буюрмадиларми?!» деди. «Шундай», дейишди. У: «Менга ўтин тўплаб беринглар!» деди. Тўплаб беришди. «Ўт ёқинглар!» деди. Ўт ёқишди. У: «Унга киринглар!» деди. Шундай қилмоқчи бўлишди-ю, бир-бирларини ушлаб қолишди ва: «Ўзи оловдан Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига қочганмиз-ку!» дейишди. Туришаверди, ниҳоят ўт ўчди. Унинг ҳам ғазаби тинди. Бу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб борди. Шунда у зот: «Агар унга киришганида, қиёматгача ундан чиқа олмас эдилар! Итоат маъруф* ишдадир!» дедилар».

* «Маъруф иш» деган жумла «яхши иш» маъносидан кўра кенгроқ тушунчадир. Маъруф деб шариатда ҳам, одамларнинг урф-одатида ҳам маъқул, яхши деб қабул қилинган, кўзда тутилган вазиятда қўлланиши яхши саналган амал, сўз ва ниятга айтилади.

1634.4341. Абу Бурда розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Мусо ва Муъоз ибн Жабални Яманга юбордилар. Яманда икки вилоят бор эди, икковини биттадан вилоятга юбора туриб: «Осонлаштиринглар, қийинлаштирманглар. Севинтиринглар, бездирманглар!» дедилар. Иккиси ҳам ўз ишига йўл олди. Иккиси ҳам ўз ерида юрар экан, шеригига яқин бўлиб қолса, аҳдларини* янгилашиб, саломлашиб турар экан. Муъоз ўз ерида шериги Абу Мусога яқин жойдан юриб қолибди. Хачирида келиб, унинг олдига етиб борибди. Қараса, у ўтирар, олдига одамлар тўпланиб олишган экан. Қараса, олдида бир киши турибди, қўллари бўйнига қўшиб боғланган. Муъоз унга: «Эй Абдуллоҳ ибн Қайс, бу нимаси?» дебди. У: «Бу мусулмон бўлганидан кейин кофир бўлган одам», дебди. (Муъоз) «У ўлдирилмагунча тушмайман», дебди. У: «Ўзи бу шунинг учун олиб келинган, тушавер», дебди. (Муъоз) «Ўлдирилмагунча тушмайман», дебди. Буюрибди, (ўша одам) ўлдирилибди.

Кейин (Муъоз) тушиб: «Эй Абдуллоҳ, Қуръонни қандай ўқийсан?» дебди. У: «Бўлиб-бўлиб ўқийман. Ўзинг қандай ўқийсан, эй Муъоз?» дебди. «Мен кечанинг аввалида ухлаб оламан. Турганимда уйқудаги насибамни олган бўламан. Сўнг Аллоҳ менга насиб қилганича ўқийман. Тунги ибодатимдан савоб умид қилганимдек, уйқумдан ҳам савоб умид қиламан», дебди у».

* «Аҳдини янгилаш» деганда Набий алайҳиссалом уларга берган топшириқни бир-бирига эслатиб туриш назарда тутилган.

Изоҳ: Исломда қайси динни танлаш ҳар кимнинг ўз ихтиёрида. Аммо Исломни танлаган кишига диндан чиқиб, муртад бўлишга рухсат йўқ. Ким шундай қилса, лекин тавба қилмаса, муртадга белгиланган жазо қўлланилади, чунки бу энг катта хиёнат, жамият хавфсизлиги учун таҳдиддир. Бу билан дин аҳкомларини ўйин қилишнинг ҳам олди олинади.

1635.4343. Саъид ибн Абу Бурдадан ривоят қилинади:

«Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳу айтдики, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уни Яманга юборибдилар. Кейин ундан у ерда тайёрланадиган шароблар ҳақида сўраб, «Улар нималар?» дебдилар. У: «Битъ ва мизр», дебди. – Абу Бурдага: «Битъ нима?» дедим. У: «Битъ асалнинг набизи, мизр эса арпанинг набизи», деди. – Шунда: «Ҳар қандай маст қилувчи нарса ҳаромдир», дебдилар».

1636.4349. Баро розияллоҳу анҳу айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизни Холид ибн Валид билан бирга Яманга юбордилар. Кейин унинг ўрнига Алийни жўнатиб, «Холиднинг одамларига айт, улардан ким сен билан бирга қолиб, (жангни) давом эттиришни истаса, қолаверсин, ким хоҳламаса, қайтиб келаверсин», дедилар. Мен Алий      билан бирга қолганлар орасида эдим, бир қанча увқия нарсани ўлжа олганман».

* Увқия – кумуш танга. Вазни 119 граммга, қиймати 40 дирҳамга тенг. Беш увқия 200 дирҳам бўлади.

1637.4350. Абдуллоҳ ибн Бурайда отаси розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Алийни хумусни олиб келишга Холиднинг олдига юбордилар. Мен Алийни ёмон кўрар эдим. У ғусл қилибди. Мен Холидга: «Манавини кўрмайсанми?!» дедим. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келганимизда у зотга ҳам айтиб бердим. У зот: «Эй Бурайда, Алийни ёмон кўриб қолдингми?» дедилар. «Ҳа», дедим. У зот: «Уни ёмон кўрма, чунки унинг хумусда бундан ҳам кўп ҳақи бор», дедилар».

Изоҳ: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Алий розияллоҳу анҳуни Яманга, Холид ибн Валиднинг олдига хумусни, яъни ўлжанинг бешдан бир қисмини олиб келишга юборадилар. Алий розияллоҳу анҳу ўлжаларни тақсим қилади. Хумусни олади. Асирлар орасида бир қиз ҳам бўлиб, уни ўзига ажратади. Кейин унга қўшилади. «У ғусл қилибди» деганда шу маъно назарда тутилган. Бурайда розияллоҳу анҳу Алий розияллоҳу анҳунинг хумусдан ўзига улуш олишини нотўғри деб билгани учун бунга аччиқланади. «Алийни ёмон кўриб қолган эдим» дегани шу бўлган. Бу ёмон кўриш адоват, доимий нафрат маъносида эмас, балки бирор сабаб билан бировдан аччиқланиб қолиш бўлган. Кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Алийнинг хумусда ҳаққи кўп эканини айтиб, Бурайда розияллоҳу анҳунинг фикрини тўғрилаб қўядилар. Бир ривоятда Бурайда розияллоҳу анҳу: «Шунда Алий менга ҳаммадан ҳам суюкли бўлиб қолди», деган.

1638.4351. Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳу айтади:

«Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу Ямандан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қараз* билан ошланган терида тупроғи ажратилмаган кичик бир парча тилла жўнатди. У зот уни тўрт киши: Уяйна ибн Бадр, Ақраъ ибн Ҳобис, Зайд Ал-Хайл ўртасида тақсимладилар, тўртинчиси ё Алқама, ёки Омир ибн Туфайл эди. Шу пайт у зотнинг саҳобаларидан бир киши: «Бунга анавилардан кўра биз ҳақлироқ эдик», деди. Бу гап Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб борди. Шунда у зот: «Сизлар менга ишонмайсизларми?! Ахир мен самодаги Зотнинг амийни бўлсам, менга эрта-ю кеч осмон хабари келиб турса?!» дедилар. Шунда икки кўзи ичига ботган, икки ёноғи бўртган, дўнгпешона, серсоқол, тақирбош, изорини шимариб олган бир киши туриб, «Эй Аллоҳнинг Расули, Аллоҳдан қўрқинг!» деди. У зот: «Шўринг қурсин! Ахир мен ер аҳлининг Аллоҳдан қўрқишга энг ҳақлиси эмасманми?!» дедилар. Ҳалиги киши ўгирилиб кетди. Холид ибн Валид: «Эй Аллоҳнинг Расули, унинг бўйнига қилич урайми?» деди. У зот: «Йўқ! Балки у намоз ўқир», дедилар. Холид: «Қанчадан қанча намозхонлар борки, қалбида бўлмаган нарсани тилларида айтишади», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мен одамларнинг қалбларини кавлашга ёки қоринларини ёриб кўришга буюрилган эмасман», дедилар. Кейин (ҳалиги киши) ўгирилиб кетаётганида унга қараб туриб: «Бунинг пуштидан бир қавм бўлади. Улар Аллоҳнинг китобини нозил бўлган онидагидек ўқишади, бироқ у уларнинг бўғзидан нарига ўтмайди. Улар диндан ўқ сайддан* отилиб чиқиб кетгандек чиқиб кетишади», дедилар. Менимча, у зот яна: «Агар уларни топсам, Самуднинг қатлидек* қатл қилажакман», дедилар».

* Қараз – майда баргли, ёнғоққа ўхшаш, катта дарахт. Унинг баргидан тайёрланган модда ёрдамида ошланган терилар энг яхши терилар ҳисобланган.

* Сайд – овланган ҳайвон.

* Яъни Самуд қавми буткул ҳалок қилинганидек, уларни ҳам таг-туги билан йўқотиб ташлар эдим, демоқчилар.

1639.4357. Жарир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга: «Мени Зулхаласадан халос қилмайсанми?» дедилар. «Албатта», дедим. Кейин аҳмаслик бир юз эллик отлиқ билан йўлга чиқдим. Улар (ҳақиқий) чавандозлар эди, мен эса от устида маҳкам ўтира олмас эдим. Буни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга айтган эдим, у зот қўлларини кўксимга урдилар, ҳатто кўксимда бармоқ изларини кўрдим. У зот: «Аллоҳим! Буни маҳкам қил ва уни ҳидоятли ҳидоятчи қил!» дедилар. Шундан кейин асло отдан йиқилмадим».

Зулхаласа Ямандаги Хасъам ва Бажилага тегишли бир уй бўлиб, ичида ибодат қилинадиган бутлар бор эди. Уни «Каъба» ҳам дейишар эди. У ўша ерга бориб, уни бузиб ташлади ва ёқиб юборди.

(Қайс айтади:) «Жарир Яманга келганида у ерда чўплар билан фол очадиган бир киши бор эди. Унга: «Анави ерда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам борлар, агар сени қўлга туширсалар, бўйнингдан чопиб ташлайдилар», дейишди. У чўпларни ўйнатиб турган эди, Жарир унинг олдида тўхтади ва: «Буларингни синдириб ташлаб, «Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ», деб гувоҳлик берасан, ёки бўйнингни чопиб ташлайман», деди. У уларни синдирди ва шаҳодат келтирди. Кейин Жарир аҳмаслик Абу Артоҳ деб куня олган бир кишини Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга хушхабар бериш учун юборди. У Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули, сизни ҳақ ила юборган Зотга қасамки, уни қўтир туяга ўхшатиб ташлаб келдим», деди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Аҳмаснинг отлари ва одамларига беш марта барака тиладилар».

1640.4359. Жарир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Баҳрда эдим, Яман аҳлидан икки кишини – Зукалоъ ва Зуамрни учратиб қолдим. Уларга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида сўзлай бошладим. Шунда Зуамр: «Сен соҳибингнинг ишларидан гапиряпсан-у, унинг ажали етганига уч кун бўлди», деди. Кейин иккови мен билан қайтиб келаётган эди, йўлнинг бир жойига етганимизда Мадина тарафдан отлиқлар кўринди. Улардан сўраган эдик, улар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этдилар, Абу Бакр халифа этиб тайинланди, одамлар шунга келишишди», дейишди. Иккови: «Бизнинг келганимизни соҳибингга хабар қил, балки биз, иншааллоҳ, яна қайтармиз» деб, Яманга қайтиб кетишди. Мен уларнинг гапларини Абу Бакрга айтиб бердим. Абу Бакр: «Уларни олиб келмабсан-да!» деди. Кейинроқ Зуамр менга: «Эй Жарир, сен менга яхшилик қилгансан, мен сенга бир гапни айтай. Сиз, араблар жамоаси, модомики бирор амирингиз ҳалок бўлганда (машварат қилиб) бошқа бирини амир қилиб олар экансиз, яхшиликда давом этаверасизлар. Лекин (бу иш) қилич билан бўлса, у ҳолда подшоҳларнинг ғазаби билан ғазабланадиган, подшоҳларнинг розилиги билан рози бўладиган подшоҳларга айланиб қолишади», деди».

1641.4360. Ваҳб ибн Кайсондан ривоят қилинади:

«Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳумо шундай деди: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам соҳил томонга аскар юбордилар. Уларга Абу Убайда ибн Жарроҳни амир қилдилар. Улар уч юзта эди. Йўлга чиқдик. Йўлнинг бир жойига борганимизда озиқ-овқат тугаб қолди. Шунда Абу Убайда қўшиннинг озиқ-овқатини тўплашни буюрди. Икки сафархалта хурмо бўлди. (Абу Убайда) бизни ҳар куни оз-оздан овқатлантириб турди. Ниҳоят, у ҳам тугади. Бизга биттадангина хурмо тегарди».

«Битта хурмо сизларга нима қилиб берарди?» дедим. (Жобир деди:) «Унинг қадри тугаганда билинди. Кейин денгизга етиб бордик. Қарасак, кичик тоғдек келадиган бир ҳут. Қавм ундан ўн саккиз кун еди. Сўнг Абу Убайда буюрган эди, унинг қовурғаларидан иккитаси тик қилиб қўйилди. Кейин буюрди, бир туяга юк ортилди. Кейин (туя) иккаласининг остидан ўтган эди, уларга тегмади».

1641أ/4361 – وَعَنْهُ رَضِيَ الله عَنْهُ فِي رِوَايَةٍ أنَّهُ قَالَ: فَالْقَى لَنَا البَحْرُ دَابَّةً يُقَالُ لَهَا العَنْبَرُ، فَاَكَلْنَا مِنْهُ نِصْفَ شَهْرٍ، وَادَّهَنَّا مِنْ وَدَكِهِ، حَتَّى ثَابَتْ إلَيْنَا أجْسَامُنَا.

1641ب/4361 – وَعَنْهُ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى: قَالَ أبُو عُبَيْدَةَ: كُلُوا، فَلَمَّا قَدِمْنَا الـمَدِينَةَ ذَكَرْنَا ذَلِكَ لِلنَّبِيِّ فَقَالَ: كُلُوا رِزْقًا أخْرَجَهُ اللهُ، أطْعِمُونَا إنْ كَانَ مَعَكُمْ، فَأتَاهُ بَعْضُهُمْ بِعُضْوٍ فَاَكَلَهُ.

1642.4367. Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳумо хабар қилади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига Бану Тамимдан бир гуруҳ отлиқлар келди. Абу Бакр: «Қаъқаъ ибн Маъбад ибн Зурорани амир қилинг», деди. Умар эса: «Йўқ, Ақраъ ибн Ҳобисни амир қилинг», деди. Шунда Абу Бакр: «Сен менга хилоф қилишни истадинг, холос», деди. Умар: «Мен сенга хилоф қилишни истаганим йўқ», деди. Икковлари тортишиб қолиб, ҳатто овозлари кўтарилиб кетди. Шунда бу ҳақда «Эй иймон келтирганлар! Аллоҳдан ва Унинг Расулидан олдинга ўтиб кетманглар…»* ояти охиригача нозил бўлди».

* Ҳужурот сураси, 1-оят. Бу ерда ушбу ва кейинги икки оят назарда тутилган: «Аллоҳга тақво қилинг. Албатта, Аллоҳ эшитувчи ва билувчи Зотдир. Эй иймон келтирганлар! Овозингизни Набий овозидан юқори кўтарманг ва унга бир-бирингиз ила сўзлашгандек баланд сўзламанг, ўзингиз сезмаган ҳолда амалларингиз ҳабата бўлиб қолмасин. Албатта, Расулуллоҳнинг ҳузурида овозларини пастлатганлар, ана ўшалар Аллоҳ қалбларини тақвога имтиҳон қилган зотлардир. Уларга мағфират ва улкан ажр бор».

1643.4372. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Нажд тарафга бир гуруҳ отлиқларни юбордилар. Улар Бану Ҳанифадан Сумома ибн Усол деган кишини олиб келишди. Уни масжид устунларидан бирига боғлаб қўйишди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг олдига чиқиб: «Эй Сумома, сенда нима гап?» дедилар. Сумома: «Эй Муҳаммад, менда яхшилик. Ўлдирсанг, хуни(ни сўрайдигани) борни ўлдирасан, (озодлик) инъом этсанг, шукрпешага инъом қилган бўласан. Мол-дунё истасанг, ундан хоҳлаганингча сўра», деди. Эртаси куни у зот унга яна: «Эй Сумома, сенда нима гап?» дедилар. Сумома: «Ўша айтганим, (озодлик) инъом этсанг, шукрпешага инъом қилган бўласан», деди. У зот уни қўйиб қўйдилар, ниҳоят индинига: «Эй Сумома, сенда нима гап?» дедилар. У: «Ўша ўзингга айтганим», деди. У зот: «Сумомани қўйиб юборинглар», дедилар. У масжид яқинидаги хурмозорга йўл олди. Ғусл қилди. Кейин масжидга кириб, «Гувоҳлик бераманки, Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ. Гувоҳлик бераманки, Муҳаммад Аллоҳнинг Расулидир. Эй Муҳаммад, Аллоҳга қасамки, ер юзида менга сизнинг юзингиздан ёқимсиз юз йўқ эди, энди эса сизнинг юзингиз мен учун энг суюкли юз бўлиб қолди. Аллоҳга қасамки, менга сизнинг юртингиздан ёқимсиз юрт йўқ эди, энди сизнинг юртингиз мен учун энг севимли юрт бўлиб қолди. Отлиқларингиз мени ушлаб олди. Мен умра қилмоқчи эдим. Нима дейсиз?» деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга хушхабар бердилар ва уни умра қилишга буюрдилар.

У Маккага келгач, кимдир: «Динингни ўзгартирдингми?» деди. У: «Йўқ! Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга қўшилиб мусулмон бўлдим. Йўқ! Аллоҳга қасамки, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам изн бермагунча сизларга Ямомадан бир дона ҳам буғдой дони келмайди», деди».

1644.4373

1645.4375. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Ухлаётган эдим, (тушимда) менга ер хазиналари келтирилди. Кейин кафтимга иккита тилла билагузук қўйилди ва бу иккиси менга оғир ботди. Шунда менга «Иккаласини пуфлаб юбор», деб ваҳий қилинди. Уларни пуфлаган эдим, иккиси ҳам йўқ бўлиб кетди. Мен буларни икки томонимдаги* – санъолик ва ямомалик* икки каззоб* деб таъбир қилдим».

* Яъни мен билан бир даврда, Мадинанинг икки томонидаги шаҳарларда яшаган икки каззоб.

* Санъо – кўҳна шаҳарлардан бири, қадимдан Яманнинг пойтахти бўлган. Ямома – Араб жазирасидаги қадимий шаҳарлардан бири. У ҳозир Саудия Арабистони ҳудудида, Нажднинг жанубида жойлашган.

* Бундан олдинги ҳадисдаги шахслар.

1646.4380. Ҳузайфадан ривоят қилинади:

«Нажроннинг икки каттаси ‒ Оқиб ва Саййид Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан мулоъана* қилгани келишди. Улардан бири шеригига: «Ундай қилма! Аллоҳга қасамки, агар бу набий бўлса-ю, биз у билан мулоъана қилсак, ўзимиз ҳам нажот топмаймиз, биздан кейинги зурриётимиз ҳам», деди. Иккови: «Биз сўраганингизни берамиз, биз билан бир ишончли одамни юборинг, ишончли одамдан бошқасини юборманг», дейишди. Шунда у зот: «Сизлар билан бирга ҳақиқий ишончли одамни юбораман», дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари бундан жуда умидвор бўлишди. У зот: «Тур, эй Абу Убайда ибн Жарроҳ», дедилар. У ўрнидан тургач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мана шу бу умматнинг ишончли одамидир», дедилар».

* Мулоъана (мубоҳала ҳам дейилади) ‒ ўзаро лаънатлашиш. Бир масала устида тортишиб, ҳар бири ўзининг ҳақ эканини даъво қилиб турган тарафларнинг «Ким ноҳақ бўлса, унга Аллоҳнинг лаънати бўлсин», деб лаънат ўқиши.

1647.4382. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳар бир умматнинг ишончли одами бўлади. Бу умматнинг ишончли одами Абу Убайда ибн Жарроҳдир», дедилар».

1648.4385. Заҳдамдан ривоят қилинади:

«Абу Мусо келгач, Жарм қабиласининг мана бу уруғини иззат-икром қилди. Биз унинг ҳузурида ўтирган эдик, у эса нонуштага товуқ еяётган эди. Одамларнинг орасида бир киши ўтирган эди, уни ҳам нонуштага чақирган эди, у: «Мен (товуқнинг ифлос) бир нарса еяётганини кўриб қолиб, ундан жирканиб қолганман», деди. (Абу Мусо): «Келавер, чунки мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уни еяётганларини кўрганман», деди. У: «Мен уни емайман, деб қасам ичиб қўйган эдим», деди. У: «Бери кел, мен сенга қасаминг ҳақида айтиб берай. Биз, бир неча ашъарийлар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб, у зотдан бизга улов беришларини сўраган эдик. Бизга улов беришга кўнмадилар. Биз у зотдан улов беришларини яна сўраган эдик, бизга улов бермасликка қасам ичдилар. Кейин кўп ўтмай, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ўлжа туялар келиб қолди. У зот бизга бешта завд* беришни буюрдилар. Уларни қабул қилиб олгач, «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам биз туфайли қасамларидан ғафлатда қолдилар. Энди ҳеч қачон зафар топмаймиз», дедим. У зотнинг ҳузурларига қайтиб келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули, сиз бизга улов бермасликка қасам ичган эдингиз, кейин эса улов бердингиз», дедим. У зот: «Тўғри, лекин мен бирор қасам ичиладиган нарсага қасам ичиб, кейин бундан бошқа(амал)нинг яхшироқ эканини кўрсам, ўша яхшироғини қиламан», дедилар».

1649.4388. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳузурингизга Яман аҳли келди. Улар энг кўнгли юмшоқ, энг қалби мулойим одамлардир. Иймон яманликдир, ҳикмат яманликдир. Фахрланиш ва ўзига бино қўйиш туя эгаларида, босиқлик ва виқор эса сурув эгаларида», дедилар».

1650.4400. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Фатҳ йили Усомани Қасвога мингаштириб кириб келдилар. Билол билан Усмон ибн Талҳа ҳам бирга эди. Ниҳоят, Байтнинг олдида туяни чўктирдилар. Кейин Усмонга: «Бизга калитни олиб кел», дедилар. У калитни олиб келиб, у зотга эшикни очиб берди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам, Усома, Билол ва Усмон киришди. Кейин устиларидан эшикни беркитишди. У зот анча вақт қолиб кетиб, кейин чиқдилар. Одамлар киришга ошиқишди. Мен улардан олдинга ўтиб кетдим. Билолнинг эшик орқасида турганини кўрдим. Унга: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қаерда намоз ўқидилар?» дедим. У: «Мана бу олдинги икки устун ўртасида», деди. Байтнинг икки қатор қилиб терилган олтита устуни бор эди. У зот олдинги қатордаги икки устун орасида, Байтнинг эшигига орқа қилиб, юзларини эшикдан кирганингда рўпарангга қаратиб, у (эшик) билан девор ўртасида (девордан уч зироъ* берида) ўқибдилар. Аммо қанча намоз ўқиганларини ундан сўрашни унутибман. У зот намоз ўқиган жойда қизил мармар ҳам бор эди».

* Зироъ – қадимги узунлик ўлчовларидан бўлиб, ўрта бўйли одамнинг тирсагидан бармоқ учигача бўлган оралиққа қиёсан олинган. Зироъ бугунги ўлчовда 46,2 см га тўғри келади.

1651.4404. Зайд ибн Арқам шундай сўзлаб беради:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўн тўққизта ғазот қилдилар ва ҳижрат қилганларидан кейин бир марта ҳаж қилдилар, яъни видолашув ҳажини. Ундан кейин ҳаж қилмадилар».

Абу Исҳоқ айтади: «Маккада ҳам бошқа бир (ҳаж қилгандилар)».*

1652.4406. Абу Бакра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Замон* (Аллоҳ) осмонлару ерни яратган кундагидек ҳолатига қайтди. Бир йил ўн икки ойдир. Шулардан тўрттаси ҳаром ойлар бўлиб, учтаси кетма-кетдир: зулқаъда, зулҳижжа, муҳаррам ва жумад(ул-охир) билан шаъбон ўртасидаги Музарнинг ражабидир.* Бу қайси ой?» дедилар. «Аллоҳ ва Унинг Расули билади», дедик. Сукут қилдилар, ҳатто у зот уни ўз номидан бошқа ном билан атасалар керак, деб ўйладик. «Зулҳижжа эмасми?» дедилар. «Ҳа (шундай)», дедик. «Бу қайси юрт?» дедилар. «Аллоҳ ва Унинг Расули билади», дедик. Сукут қилдилар, ҳатто у зот уни ўз номидан бошқа ном билан атасалар керак, деб ўйладик. «Балда* эмасми?» дедилар. «Ҳа (шундай)», дедик. «Бу қайси кун?» дедилар. «Аллоҳ ва Унинг Расули билади», дедик. Сукут қилдилар, ҳатто у зот уни ўз номидан бошқа ном билан атасалар керак, деб ўйладик. «Қурбонлик куни эмасми?» дедилар. «Ҳа (шундай)», дедик. «Албатта, қонларингиз, молларингиз – Муҳаммад (ибн Сирин) айтади: «Ўйлашимча, «ва шаън-обрўларингиз» ҳам дедилар – сизлар учун мана шу юртингизда, шу ойингизда мана шу кунингиз ҳарамлиги каби ҳарамдир. Тез орада Роббингизга рўбарў бўласиз, У Зот сизлардан амалларингиз ҳақида сўрайди. Огоҳ бўлинг, мендан кейин бир-бирининг бўйнига (тиғ) урадиган гумроҳларга айланиб кетманг. Огоҳ бўлинг, ҳозир бўлган ҳозир бўлмаганга етказсин. Шояд баъзи етказиладиганлар уни эшитганлардан кўра ёдда тутувчироқ бўлса», дедилар. – Муҳаммад буни айтганда «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам тўғри айтганлар», дер эди – сўнг икки марта «Ҳой, етказдимми?» дедилар».

* «Замон» сўзи араб тилида «вақт» деган маънони билдириб, ҳар қандай қисқаю узун вақт учун ишлатилаверади. Бу ерда эса замон деганда йил назарда тутилган.

* Жоҳилият даврида Музар қабиласи ражаб ойини бошқалардан кўра кўпроқ улуғлагани учун ушбу ойнинг номи уларга нисбат бериб ҳам юритилган.

* Балда – Маккаи Мукарраманинг номларидан бири.

1653.4411. Ибн Умар розияллоҳу анҳумо хабар беради:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобаларидан бир гуруҳи видолашув ҳажида сочларини олдиришди, баъзилари эса сочларини қисқартиришди».

 1188/45 -  

1188.45-БОБ.

1654.4415. Абу Бурда Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:

«Шерикларим мени уларга улов сўраш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига юборишди. Ўшанда улар у зот билан бирга Жайшул-усрада эдилар. Бу Табук ғазотидир. Мен: «Эй Аллоҳнинг Набийси! Шерикларим мени ҳузурингизга уларга улов беришингиз учун юбордилар», дедим. У зот: «Аллоҳга қасамки, сизларга бирор улов бермайман», дедилар. Билмай, у зот ғазабланганларида рўпара келиб қолдим деб, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бермаганларидан ва у зот ичларида мендан аччиқландилармикин, деган хавфда маҳзун бўлиб шерикларимнинг ёнига қайтдим. Уларга Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам айтган гапларни етказдим. Ҳеч қанча ўтмай, Билолнинг «Эй Абдуллоҳ ибн Қайс», деб чақираётганини эшитдим. Унга жавоб қилдим. Шунда у: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига бор, у зот сени чақиряптилар», деди. У зотнинг ҳузурларига келганимда, «Бир-бирига боғланган манави жуфт туяни ва манави жуфт туяларни ол-да, – ўша пайтларда ўзлари Саъддан сотиб олган олтита туяни (кўрсатдилар) – уларни шерикларингга олиб бориб, «Аллоҳ [ёки «Аллоҳнинг Расули соллаллоҳу алайҳи васаллам»] – сизларга манавиларни минишга берди, уларни мининглар», деб айт», дедилар. (Туяларни) олдим-да, уларнинг ёнига бориб, «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам сизларга манавиларни бердилар. Лекин Аллоҳга қасамки, бир нечангиз мен билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг гапларини эшитган одамнинг олдига бормагунича сизларни тек қўймайман, яна мени Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтмаган гапни айтди, деб гумон қилиб юрманглар», дедим. Улар менга: «Сен орамизда ишончли кишисан. Сен хоҳлаган нарсани албатта қиламиз», дейишди.

Абу Мусо улардан бир нечтасини олиб, йўлга тушди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уларга аввалига (улов) бермай, кейин берганлари ҳақидаги сўзларини эшитганларнинг ёнига келгач, улар ҳам буларга айни Абу Мусо айтганини айтишди».

1655.4416. Мусъаб ибн Саъд отасидан ривоят қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Табук томон йўлга чиқар эканлар, ўринларига Алийни қолдирдилар. Шунда у: «Мени болалар ва аёллар орасида қолдирасизми?» деди. У зот: «Мен учун Ҳоруннинг Мусога нисбатан мавқеида бўлишга рози бўлмайсанми? Фақат мендан кейин набий йўқ», дедилар».

1657.4425. Абу Бакра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Жамал* кунлари Жамал қатнашчиларига қўшилиб, улар билан жанг қилишимга оз қолганда Аллоҳ менга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитган сўз туфайли манфаат берди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга форслар ўзларига Кисронинг қизини ҳукмдор қилишганининг хабари келганида: «Ишларини аёл кишига топширган қавм нажот топмайди», деган эдилар».

* «Жамал» – араб тилида «туя» дегани. Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу ўлдирилганидан кейин унинг қотилларини топиб жазолаш учун Мадина аҳли душманлар фитнаси туфайли, Оиша розияллоҳу анҳо бошчилигида Алий розияллоҳу анҳуга қарши ҳижрий 36-санада юриш қилишган. Оиша розияллоҳу анҳо ва кўпчилик мадиналиклар туя миниб сафар қилишгани учун бу юриш «Жамал воқеаси» номини олган.

* «Жамал» – араб тилида «туя» дегани. Мадина аҳли душманлар фитнасига учиб, Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳунинг қотилларини жазолаймиз деб, Оиша розияллоҳу анҳо бошчилигида Алий розияллоҳу анҳуга қарши туя миниб, юриш қилишган. Бу юриш «Жамал воқеаси» номини олган.

1658.4433, 4434. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидаги беморликларида Фотима алайҳассаломни чақирдилар. Унга пичирлаб бир нарса айтган эдилар, у йиғлаб юборди. Кейин уни яна чақириб, унга пичирлаб бир нарса айтган эдилар, кулди. Биз бу ҳақда сўраган эдик, у: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам менга пичирлаб, ўзлари вафот этган хасталикларида қабз қилинишларининг хабарини айтган эдилар, йиғладим. Кейин пичирлаб, ортларидан борадиган биринчи аҳли байтлари мен эканимни айтган эдилар, кулдим».

1659.4435. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Ҳеч бир набий дунё ёки охиратни танлаш ихтиёри берилмагунча ўлмаслигини эшитиб юрар эдим. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан олдинги бетобликларида у зотни хириллаш тутганида: «Аллоҳ неъматлантирганлар... билан»* деяётганларини эшитиб, билдимки, у зотга ҳам ихтиёр берилган экан».

* Нисо сураси, 69-оят: «Ким Аллоҳга ва Расулга итоат қилса, бас, ана ўшалар Аллоҳ неъматлантирган набийлар, сиддиқлар, шаҳидлар ва солиҳлар билан биргадирлар. Ва улар қандай ҳам яхши рафиқлардир!»

1660.4437. Урва ибн Зубайр айтади:

«Оиша розияллоҳу анҳо шундай деди: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саломатлик пайтларида: «Ҳеч бир набий то жаннатдаги ўрнини кўрмагунича асло (руҳи) қабз қилинмайди, сўнг унга (видолашув) саломи [ёки ихтиёри] берилади», дедилар. У зот бетоб бўлиб, руҳлари қабз қилинаётган пайтда бошлари Оишанинг тиззасида эди. Ҳушларидан кетиб қолдилар. Ўзларига келгач, кўзлари уй шифтига қараб қолди, сўнг: «Рафиқи аълога ичра», дедилар. «Демак, биз билан қолмас эканлар», дедим. Билдимки, бу саломатлик пайтларида бизга айтиб юрган сўзлари экан».

1661.4439. Оиша розияллоҳу анҳо хабар қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон бетоб бўлиб қолсалар, муъаввизотлар* билан ўзларига дам солиб, қўллари билан (баданларини) силар эдилар. Ўлимларидан олдинги бетобликларида у зотга ўша ўзлари дам солиб юрган муъаввизотлар билан дам солиб, ўша билан Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўз қўллари билан (баданларини) силайдиган бўлдим».

* «Муъаввизот» – луғатда «паноҳ сўраш маъносидаги зикр-дуолар» дегани бўлиб, Фалақ ва Ан-Нас суралари ёки Фалақ, Ан-Нас ва Ихлос сураларига нисбатан умумий ном сифатида ишлатилади. Баъзилар эса «муъаввизот» деганда Аллоҳдан турли касаллик ва офатлардан паноҳ сўраб айтиладиган сўзлар назарда тутилган, дейишади.

1662.4440. Аббод ибн Абдуллоҳ ибн Зубайрдан ривоят қилинади:

«Оиша Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларидан олдин у зотга қулоқ тутиб, эшитганини айтиб, шундай хабар қилди: «У зот орқаларини менга суяган ҳолда: «Аллоҳим, мени мағфират қил, менга раҳм қил ва мени Рафиққа етиштир!» дер эдилар».

1663.4446. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қучоғимда вафот этдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан кейин бирор одамнинг  ўлим шиддатини* (тотишини) асло кариҳ кўрмайман».

* Ўлимнинг шиддатли кечиши мўминнинг мартабаси паст эканини билдирмайди. Аксинча, бу унинг яхшиликлари зиёда бўлиши ёки хато-камчиликлари каффорат қилинишига сабаб бўлади.

1664.4447. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо хабар қилади:

«Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўлимларидан олдинги бетобликларида у зотнинг ҳузурларидан чиқди. Шунда одамлар: «Эй Абу Ҳасан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қандай тонг оттирибдилар?» дейишди. «Аллоҳга ҳамд бўлсинки, у зот тузалган ҳолда тонг оттирибдилар», деди. Аббос ибн Абдулмутталиб унинг қўлидан тутиб, «Аллоҳга қасамки, сен уч кундан кейин Абдуласо* бўласан. Аллоҳга қасамки, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни мана шу касалларидан вафот этсалар керак деб ўйлайман. Мен Бану Абдулмутталибнинг ўлим чоғидаги юзи(қандай бўлиши)ни яхши биламан. Бизни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бор, бу иш* кимда қолишини у зотдан сўрайлик. Агар бизда бўлса, буни билиб олайлик. Биздан бошқаларда бўлса, уни ҳам билиб олайлик-да, у зот бизга васият қилсинлар», деди. Алий: «Аллоҳга қасамки, агар буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўрасагу, бизни ундан ман қилсалар, у зотдан кейин одамлар уни бизга беришмайди. Аллоҳга қасамки, мен уни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўрамайман», деди».

* Абдуласо – таёқнинг қули. Бу ибора тобеъликка ишора сифатида ишлатилади. Аббос ибн Абдулмутталиб Алий розияллоҳу анҳуга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эрта-индин вафот этсалар, сен бошқаларга тобеъ бўлиб қоласан, демоқчи.

* Халифалик назарда тутилмоқда.

1665.4449. Оиша розияллоҳу анҳо хабар қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менинг уйимда, менинг навбатимда, менинг бағримда вафот этганлари ва ўлимлари олдидан Аллоҳ менинг тупугимни у зотнинг тупукларига қўшгани Аллоҳнинг менга берган неъматларидандир.

Ҳузуримга Абдурраҳмон қўлида мисвок билан кириб келди. Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни суяб ўтирган эдим. У зотнинг унга қараб турганларини кўриб, мисвок истаётганларини пайқадим ва: «Уни сизга олиб берайми?» дедим. Бошлари билан «ҳа» деб ишора қилдилар. Уни олиб бердим. (Мисвок) у зотга қаттиқлик қилди. «Уни юмшатиб берайми?» дедим. Бошлари билан «ҳа» деб ишора қилдилар. Уни юмшатиб бердим. У зотнинг олдиларида ичида суви бор тери чўмич [Умар «ёки ёғоч чўмич», деб иккиланмоқда] бор эди. У зот қўлларини сувга тиқиб, юзларига суртар ва: «Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ. Албатта, ўлимнинг талвасаси бордир», дер эдилар. Сўнг қўлларини тик кўтариб: «Рафиқи аълога ичра», дейишга тушдилар. Ниҳоят, руҳлари қабз қилинди ва ва қўллари (ёнларига) тушди».

1666.4458. Оиша розияллоҳу анҳо деди:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бемор бўлганларида оғизларидан дори қуйдик қуяётган эдик, у зот бизга «Оғзимдан дори қуйманглар!» деб ишора қилдилар. Биз «Бу беморнинг дорини хуш кўрмаслиги-да», дедик. Ўзларига келгач: «Сизларни оғзимдан дори қуйманглар, деб қайтармаганмидим?!» дедилар. «Бу беморнинг дорини хуш кўрмаслиги-да», дедик. Шунда у зот: «Ушбу уйда турганлардан бирор киши қолмай, оғзига дори қуйилади, мен эса қараб турган бўламан. Аббосгина мустасно, чунки у (дори қуйишда) сизлар билан ҳозир бўлмади», дедилар».

1667.4462. Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам оғирлашганларида, у зотни (дард) чулғаб ола бошлади. Шунда Фотима алайҳассалом: «Оҳ, алам тортган отагинам!», деди. Шунда у зот унга: «Бугундан кейин отангга алам бўлмайди», дедилар. У зот вафот этганларида у: «Оҳ, чорлаган Роббга ижобат қилган отажоним! Оҳ, борар жойи Фирдавс жаннати бўлган отажоним! Оҳ, отажоним! Ўлимингизни Жаброилга изҳор қиламиз», деди. У зот дафн қилинганларида Фотима алайҳассалом: «Эй Анас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг устларига тупроқ тортишга кўнгилларингиз чопдими?», деди».

1668.4466. Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олтмиш уч ёшда вафот этдилар».